Ο Συμβολισμός της Αποκαλύψεως .

Ο Συμβολισμός της Αποκαλύψεως 

 Στεργίου Ν. Σάκκου,
Θεολογία 72, τευχ. 2ον,
Ιούνιος-Δεκέμβριος 2007, σελ. 533-544. 

Σ' όλα τα βιβλία της αγίας Γραφής, κατά κύριο δε λόγο στα προφητικά, απαντούν συμβολικές εκφράσεις, οι οποίες χαρακτηρίζουν επίσης και τα αποκαλυπτικά κείμενα. Η αφθονία συμβολικών εκφράσεων στα προφητικά βιβλία οφείλεται στο γεγονός ότι οι προφήτες συχνά λαμβάνουν από τον Θεό προφητείες με την μορφή συμβολικών παραστάσεων (Βλ. Ζαχ. 1, 7-6,15, Δαν. 7-8) και μερικές φορές καταφεύγουν οι ίδιοι στη χρήσι συμβόλων, διότι δεν μπορούν να εκφράσουν τα οράματά τους με την γλώσσα της εποχής τους (1) . Εύλογα, λοιπόν, στην Αποκάλυψι του Ιωάννου, ένα σαφώς προφητικό βιβλίο, κυριαρχεί η συμβολική χρήση εκφράσεων, προσώπων, χρωμάτων, αριθμών και παραστάσεων. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι ήδη στον πρώτο στίχο του βιβλίου ο ιερός συγγραφέας δηλώνει σχετικά με το περιεχόμενό του ότι ο Θεός «ἐσήμανεν ἀποστείλας διά τοῦ ἀγγέλου αὐτοῦ τῷ δούλῳ αὐτοῦ » (Απ. 1,1). Αποκάλυψε ο Θεός στον Ιωάννη «ἅ εἰσι καί ἅ μέλλει γίνεσθαι μετά ταῦτα » (Απ. 1, 19) με οράσεις οι οποίες περιείχαν σήμανση, δηλαδή συμβολικές εικόνες (2) .

Ο Ιωάννης, μάλιστα, καθώς και οι πρώτοι παραλήπτες της Αποκαλύψεως, «αἱ ἑπτά ἐκκλησίαι αἱ ἐν τῇ Ἀσίᾳ » (Απ. 1,4) ήσαν εξοικειωμένοι με την χρήσι των συμβόλων. Το ασιατικό πνεύμα συνήθιζε να εκφράζει τις ιδέες του, θρησκευτικές και πολιτικές, με σύμβολα και τύπους. Αυτό μαρτυρούν οι κιστοφόροι (νομίσματα) και άλλα ευρήματα της περιοχής που φέρουν συμβολικές παραστάσεις (3) . Την ασιατική αυτή συνήθεια που είχε επιδράσει βαθιά και στους ασιάτες χριστιανούς χρησιμοποιεί ο Θεός για να δείξη «τοῖς δούλοις αὐτοῦ ἅ δεῖ γενέσθαι ἐν τάχει » (Απ. 1,1). Στην πραγματικότητα, η πρωτοβουλία στην χρήση συμβόλων ανήκει στον Θεό, ο οποίος κατά την εκδίωξιν των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο διατύπωσε το λεγόμενο πρωτευαγγέλιο με συμβολικές εκφράσεις: «αὐτός σοῦ τηρήσει κεφαλήν, και συ τηρήσεις αὐτοῦ πτέρναν» (Γεν. 3,15).

Με το συμβολισμό της Αποκαλύψεως οι εκκλησίες της Ασίας εφοδιάζονται με
ένα αντίβαρο ενάντια στην άφθονη χρήση συμβόλων από τους ειδωλολάτρες (4) . Και δεν πρόκειται απλώς για αντίβαρο., Σύμβολα συνηθισμένα στον ειδωλολατρικό κόσμο αποκτούν στην Αποκάλυψη αντίκρυσμα με υψηλό, θεϊκό ή έστω βαρυσήμαντο νόημα. Κάτι ανάλογο θα συμβεί αργότερα, όταν ο ’γιος Ιωάννης θα γράψει στο Ευαγγέλιό του: «Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ λόγος, καί ὁ Λόγος ἦν πρός τόν Θεόν, και ὁ Θεός ἦν ὁ Λόγος». Ακούγοντας να γίνεται πολύς λόγος στην Μ. Ασία περί του Λόγου ως ανωτάτου πάντων, ο ιερός ευαγγελιστής λέγει: «Νά, ὁ Λόγος εἶναι Υἱός τοῦ Θεού, ὁ Ἰησοῦς Χριστός, ὁ ἰδικός μας Κύριος» (5) .

Ο συμβολισμός επιτελεί στην Αποκάλυψι τριπλή λειτουργία:1. Καλύπτει εν μέρει τον προφητικό λόγο από τα μάτια των Ρωμαίων, των ειδωλολατρών κατακτητών, και προστατεύει τον Ιωάννη και τους πιστούς από την οργή τους (6) . Βεβαίως οι παραλήπτες της Αποκαλύψεως αντιλαμβάνονταν πολύ καλά τις συμβολικές αναφορές του Ιωάννου στην αντίχριστη Ρώμη, καθόσον είχε προηγηθή σχετική προφορική διδασκαλία από τους αποστόλους που έδρασαν στη Μ. Ασία (7) . 2. Λειτουργεί παρόμοια με τις παραβολές που χρησιμοποιούσαν οι προφήτες και ο Κύριος. Αφήνει αδιάφορους τους χλιαρούς ή ψυχρούς στην πίστι και αφυπνίζει το εκλεκτό κατάλοιπο του λαού του Θεού, ώστε να εντείνη το ενδιαφέρον του για την κατανόησι του θείου λόγου και την υπακοή σ' αυτόν (8) . 3. Αναδεικνύει την διαχρονικότητα του συμβολιζομένου, καθ' όσον δεν το περιορίζει σε μια και μόνη περίπτωσι μιας συγκεκριμένης εποχής (9) . Έτσι, υπό τον όρο «Βαβυλών » (Απ. 14,8. 16,9. 17,5. 18,2. 10,21), π.χ. εννοείται όχι μόνον η αντίχριστη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, αλλά και κάθε κοσμική εξουσία που στρέφεται κατά της Εκκλησίας, κάθε πνευματική ή πολιτική δύναμι που γίνεται όργανο του σατανά, για να βλάψη την πίστη των χριστιανών και να εμποδίσει το έργο της Εκκλησίας.

Τα ποικίλα γεγονότα τα οποία πρόκειται να εξαγγείλη ο Ιωάννης και τα πνευματικά νοήματα που οφείλει να μεταφέρη στους πιστούς, ασφαλώς του τα αποκαλύπτει ο Θεός κάτω από εικόνες και παραστάσεις που ανήκουν στον κύκλο των γνώσεων και εμπειριών του ευαγγελιστού. Και ο Ιωάννης περιγράφει ό,τι ακριβώς βλέπει. Οι παραστάσεις της Αποκαλύψεως θυμίζουν εικόνες απ' όλους τους τομείς της φύσεως και της ζωής. Ζωικό και φυτικό βασίλειο, γεωργική και εμπορική ζωή, θάλασσα, ουρανός, φυσικά φαινόμενα, πολύτιμοι λίθοι, αλλά και η ανθρώπινη ζωή, με τη μητέρα και το παιδί, την παρθένο νύμφη, την πόρνη, τον πόλεμο, την ειρήνη, τα μεταφορικά μέσα, προσφέρουν μια αφθονία εικόνων με τις οποίες εκφράζονται οι αλήθειες του θεόπνευστου αυτού βιβλίου.

Οπωσδήποτε, παρόμοιες εικόνες συναντώνται επίσης σε διάφορα κείμενα της ιουδαϊκής και θύραθεν γραμματείας. Το γεγονός αυτό δεν πρέπει να μας παραπλανήση και να μας οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι ο Ιωάννης χρησιμοποίησε διάφορες πηγές για την καταγραφή των οράσεων του (10) . Μοναδική του πηγή είναι ο Θεός, ο οποίος του έδειξε τις οπτασίες. Βεβαίως, όπως προανέφερα, ο Θεός πρόσφερε στον Ιωάννη τις αποκαλύψεις με συμβολικές εικόνες, τις οποίες ως επί το πλείστον γνώριζε ο προφήτης όχι μόνο από την φυσική ζωή αλλά και από την αγία Γραφή. Μπορούμε, λοιπόν, να διακρίνουμε την συγγένεια των συμβολικών παραστάσεων της Αποκαλύψεως προς παραστάσεις γνωστές:

1. Πρωτίστως και κυρίως από την Παλαιά Διαθήκη (11) . Ονόματα προσώπων ( Βαλαάμ, Ιεζάβελ ) ή πόλεων (Ιερουσαλήμ, Βαβυλών, Σόδομα), τοπωνύμια (όρος Σιών, Αρμαγεδών ), αλλά επίσης τόποι και αντικείμενα λατρείας του Ισραήλ (η Σκηνή του Μαρτυρίου και ο Ναός με το θυσιαστήριο, το θυμιατό και την Κιβωτό της Διαθήκης) εμφανίζονται στην Αποκάλυψη ως σύμβολα γεγονότων και καταστάσεων της Εκκλησίας, στρατευομένης και θριαμβεύουσας, και του κόσμου.

2. Από την Καινή Διαθήκη. Βεβαίως η Αποκάλυψη είναι το μόνο προφητικό βιβλίο της Καινής διαθήκης. Εντούτοις, προφητικά στοιχεία υπάρχουν και στα άλλα καινοδιαθηκικά βιβλία. Στην πραγματικότητα, σ' όλα τα βιβλία της Καινής Διαθήκης, Ευαγγέλια, Πράξεις Αποστόλων, Επιστολές, Αποκάλυψι, υπάρχουν και ιστορικά και διδακτικά και προφητικά στοιχεία. Οι συμβολικές περιγραφές της Αποκαλύψεως εμφανίζουν συγγένεια με το Β΄ Θεσ. 2,1-12, όπου ο απόστολος Παύλος μιλά για τον αντίχριστο, και κυρίως με την λεγόμενη «μικρή Αποκάλυψη » ( Μθ. 24, Μρ. 13. Λκ.21), όπου ο ίδιος ο Κύριος προφητεύει τα μελλοντικά γεγονότα. Αυτά τα ίδια γεγονότα, που άκουσε ο ευαγγελιστής Ιωάννης από το στόμα του Κυρίου επί γης, αυτά περιγράφει παραστατικά στην μεγάλη Αποκάλυψη του, όπως του τα έδειξε «ἐν πνεύματι » (Απ. 1, 10) ο αναστημένος και δοξασμένος Ιησούς. Και επειδή η Αποκάλυψι είναι το πρώτο έργο του, δεν αναφέρει στο ευαγγέλιο του την «μικρή Αποκάλυψι », την οποία άλλωστε καταγράφουν οι τρεις προγενέστεροί του ευαγγελισταί.

Αυθαίρετους και αβάσιμους θεωρώ τους ισχυρισμούς ότι κάποιες εικόνες αντλεί η Αποκάλυψη από τη θεματική της αποκαλυπτικής (12) . Το γεγονός ότι υπάρχουν κάποια στοιχεία κοινά στην Αποκάλυψη και στις ιουδαϊκές ή χριστιανικές αποκαλύψεις δεν αποτελεί απόδειξη ότι η πρώτη τα δανείστηκε από τις άλλες. Όπως ήδη ανέφερα, αρκετά σύμβολα αποτελούν κοινό τόπο στις ασιατικές παραδόσεις και εμφανίζονται στην Αποκάλυψη. ’λλωστε οι διάφορες αποκαλύψεις είναι ως επί το πλείστον μεταγενέστερες της Αποκαλύψεως (13) . Επίσης αστήρικτες είναι οι απόψεις ότι η Αποκάλυψι περιέχει επιδράσεις από ειδωλολατρικές θρησκείες (14) μάλιστα δε και ίχνη συγκρητισμού. Οπωσδήποτε από αυτές τις εικασίες απουσιάζει η κατανόησι του πνεύματος του ιερού βιβλίου, του χριστιανικού χαρακτήρος του (15) , που δεν συμβιβάζεται με οτιδήποτε ειδωλολατρικό. Αρκεί μία ανάγνωσι της Αποκαλύψεως για να αντιληφθή ο καλοπροαίρετος αναγνώστης την αποστροφή του Κυρίου προς την ειδωλολατρία και την τελεσίδικη καταδίκη των ειδωλολατρών (βλ. Απ. 21,8. 22,15). Ο Ιωάννης, ο οποίος είδε, άκουσε και κατέγραψε όλα αυτά και με την αγωνία του πνευματικού ποιμένος παραγγέλλει στους πιστούς «Τεκνία, φυλάξατε ἑαυτούς ἀπό τῶν εἰδώλων »( Α΄Ιω. 5,21), πως θα κατέφευγε σε ειδωλολατρικά δάνεια;

Είναι αξιοσημείωτο ότι και εκείνοι που ισχυρίζονται ότι ο Ιωάννης επηρεάζεται από ξένες πηγές παραδέχονται ότι ο συγγραφέας της Αποκαλύψεως κινείται με πλήρη ανεξαρτησία και πρωτοτυπία (16) , αφού μάλιστα πολλές από τις εικόνες του βιβλίου δεν συναντώνται ούτε στην Παλαιά Διαθήκη ούτε σε άλλα κείμενα. Είναι εικόνες κυρίως από την επίγεια ζωή του Χριστού (π.χ. η γυναίκα με το παιδί στο 12 ο κεφ.) (17) και από την εμπορική κίνηση των μικρασιατικών πόλεων (π.χ. οι απαριθμήσεις των εμπορικών ειδών στο 18 ο κεφ., των πολύτιμων λίθων στο 21 ο κεφ.) προς τις εκκλησίες των οποίων απευθύνεται το βιβλίο.

Τα ιδιάζοντα χαρακτηριστικά του συμβολισμού της Αποκαλύψεως είναι:

1. Ελευθερία στη χρήση των συμβόλων και των εικόνων. Δεν χρησιμοποιείται το ίδιο συμβολικό λεξιλόγιο στα διάφορα τμήματα του βιβλίου, αλλά ούτε και στη ροή του ιδίου οράματος (18) . Δημιουργείται έτσι εκ πρώτης όψεως η εντύπωση του χάους, ώστε, για να προσεγγίσουμε το νόημα, «θα έπρεπε να έχη γραφή ένα λεξικό - ή καλύτερα μια γραμματική κι ένα συντακτικό- της εικονογραφίας και των συμβόλων της Αποκαλύψεως», όπως επιτυχημένα έχει λεχθή (19) . Η προσεκτική όμως μελέτη αποκαλύπτει στον αναγνώστη ότι και τα οράματα που φαίνονται άσχετα και ασύνδετα μεταξύ τους περιέχονται στο ίδιο πλαίσιο. Αυτό καθορίζεται από ορισμένα σύμβολα, όπως είναι το αρνίο, ο δράκοντας, η γυναίκα του κεφ. 12, η οποία εμφανίζεται και πάλι ολόλαμπρη ως ουράνια πόλι στο κεφ. 21, τα δύο θηρία, η Βαβυλώνα.

2. Συγγένεια ή και ταύτιση διαφορετικών συμβόλων. Το ίδιο πρόσωπο ή γεγονός μπορεί να συμβολίζεται με διαφορετικά σύμβολα (20) . Ο Ιησούς Χριστός π.χ. συμβολίζεται με παραστάσεις που φαίνονται απόλυτα ανεξάρτητες και άσχετες μεταξύ τους: ως ο Υιός του ανθρώπου (Απ. 1,13), ως ο λέων ο εκ της φυλής του Ιούδα (5,5), ως το αρνίο (5,6), ως ο ιππέας του λευκού ίππου (6,2). Οι πληγές που περιγράφονται με το συμβολισμό των επτά σφραγίδων, των επτά σαλπίγγων και των επτά φιαλών, παρά την διαφορετικότητα των συμβόλων αυτών, δεν διαφέρουν ουσιαστικά μεταξύ τους (21) .

3. Αντίστροφα, το ίδιο σύμβολο μπορεί να συμβολίζει διαδοχικά δύο ή περισσότερες πραγματικότητες. Σύμφωνα π.χ. με το Απ. 17,2-10 τα επτά κεφάλια του θηρίου «ὄρη ἑπτά εἰσι ...και βασιλείς ἑπτά εἰσι ».

4. Σύμβολα που αλληλοσυμβολίζονται, με έναν «συμβολισμό πολλῶν

ἐπιπέδων » (22) . Αυτό π.χ. συμβαίνει με τους «ἀστέρας » και τους «ἀγγέλους τῶν ἑπτά ἐκκλησιῶν » (Απ. 1,20). Οι αστέρες συμβολίζουν τους «ἀγγέλους » των εκκλησιών και αυτοί τους επισκόπους των εκκλησιών και συνεκδοχικά τις εκκλησίες. Επίσης, κάτι παρόμοιο συμβαίνει με το επτακέφαλο θηρίο και με μία από τις κεφαλές του, η οποία έχει όλες τις ιδιότητες του θηρίου.

5. Σύμβολα δυνάμεως και νίκης μετασχηματίζονται σε εικόνες πόνου και αδυναμίας,. Έτσι, ενώ ο Ιωάννης ακούει ότι «ἐνίκησεν ὁ λέων ὁ ἐκ τῆς φυλῆς τοῦ Ἰούδα » (5,5) βλέπει «ἀρνίον ἐστηκός ὡς ἐσφαγμένον » (5,6) (23) . Ομοίως οι πιστοί «ἐνίκησαν αὐτόν ( τόν διάβολον ) διά το αἶμα τοῦ ἀρνίου καί διά τον λόγον τῆς μαρτυρίας αὐτῶν, και οὐκ ἠγάπησαν την ψυχήν αὐτῶν ἄχρι θανάτου» (12,11), δηλαδή τα θύματα αναδεικνύονται με τη θυσία νικητές (24) .

6. Συχνή χρήση παράξενων και αφύσικων συμβόλων, που περιγράφουν πρόσωπα και καταστάσεις με τρόπο υπερβολικό, προκειμένου να δοθή το μήνυμα με μεγαλύτερη έμφαση (25) .

7. Ιδιορρυθμία ως προς την σύνθεση των εικόνων. Πολλές από τις περιγραφές του βιβλίου δεν είναι δυνατόν να απεικονισθούν (26 ), ούτε καν να συλληφθούν από την ανθρώπινη διαδικασία (27) , καθόσον τα συμβολιζόμενα βρίσκονται έξω από τον κύκλο της ανθρώπινης γνώσεως και εμπειρίας.

Σε αρκετές περιπτώσεις η ερμηνεία των συμβόλων της Αποκαλύψεως αναφέρεται από τον ίδιο τον Ιωάννη πλήρως ή εν μέρει (π.χ. στα Απ. 1,20. 4,5. 5,6. 12,9. 17,9. 12,15). Παραμένουν όμως κάποιες συμβολικές μορφές, ως προς τις οποίες υπάρχει ποικιλία ερμηνειών ακόμη και μεταξύ των ερμηνευτών που ακολουθούν την ίδια γενική ερμηνευτική μέθοδο (28) .

Μπορούμε να διατυπώσουμε τις ακόλουθες αρχές ερμηνείας των συμβόλων της Αποκαλύψεως:

1. Χρειάζεται κατ' αρχήν γνώση των χαρακτηριστικών του συμβολισμού της Αποκαλύψεως.

2. Όπου το ίδιο κείμενο δεν δίνει καμία ερμηνεία, οι παραστάσεις ως επί το πλείστον πρέπει να εκληφθούν με συμβολική σημασία (29) «αλληγορικώς », όχι όμως κατά την αυθαιρεσία της αλληγορικής ερμηνείας (30) .

3. Υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες ένα στοιχείο συμβολισμού εμφανίζεται σε μια περιγραφή, η οποία δεν πρέπει ως επί το πλείστον να ερμηνευθή συμβολικά (31) .

4. Μερικές από τις εικόνες της Αποκαλύψεως δεν πρέπει να ερμηνευθούν ως συμβολικές. Χρησιμεύουν απλώς για να προσθέσουν ζωηρότητα και κίνηση στη συνάφεια (32) .

5. Διαδοχικά μέλη μιας σειράς οραμάτων δεν υπονοούν αναγκαστικά μια χρονολογική συνέχεια.

6. Οι αριθμοί τρία, τέσσερα, έξι, επτά, δώδεκα κ.α. έχουν ιδιάζουσα σημασία (33) , η οποία μάλιστα, δεν είναι μονοσήμαντη. Π.χ. στον αριθμό του θηρίου 666, το 6, ως υπολειπόμενο του 7, θεωρείται σύμβολο της ελλείψεως και του κακού, αλλά εν τούτοις τα «ζώα»» γύρω από τον θρόνο είναι εξαπτέρυγα (Απ. 4,8) σύμβολο που εκφράζει την πλήρη και τέλεια κίνησί τους σε κάθε κατεύθυνση.

7. Ο ερμηνευτής δεν πρέπει να παρασύρεται από τα δεδομένα και τις αντιλήψεις της δικής του εποχής, για να ερμηνεύση τις συμβολικές παραστάσεις της Αποκαλύψεως (34) .

8. Τα σύμβολα της Αποκαλύψεως είναι τύποι, οι οποίοι βρίσκουν εφαρμογή όχι μόνο στην πρώτη πραγματικότητα, την οποία αρχικά συμβολίζουν, αλλά επί πλέον σε διάφορα γεγονότα και πρόσωπα ανά τους αιώνες, Η ερμηνεία τους, λοιπόν, δεν εξαντλείται σε συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα ή πρόσωπα (35) .

Την αλήθεια αυτή κατανοούμε σαφώς από την ερμηνεία που δίδει ο ίδιος ο Κύριος και οι απόστολοι σε γεγονότα και πρόσωπα της Παλαιάς Διαθήκης. Μάταια, π.χ., πάσχιζαν οι ραβίνοι να εξηγήσουν γιατί ο Θεός διέσωσε τους Ισραηλίτες από τη μάστιγα των φιδιών υποδεικνύοντας την ύψωση του χάλκινου όφεως. Την απάντησι άκουσε από το στόμα του Ιησού ο φαρισαίος Νικόδημος: «Καθώς Μωϋσῆς ὕψωσε τόν ὄφιν ἐν τῇ ἐρήμῳ, οὕτως ὑψωθῆναι δεῖ τόν υἱόν τοῦ ἀνθρώπου, ἵνα πᾶς ὁ πιστεύων εἰς αὐτόν μή ἀπόληται, ἀλλ ' ἔχῃ ζωήν αἰώνιον » ( Ιω. 3,14-15). Στη συνέχεια είδε να πραγματοποιούνται τα λόγια αυτά στο Γολγοθά, όπου ο Κύριος «θανάτῳ θάνατον ἐπάτησε ». Επίσης στο περίφημο λόγο του Ιησού περί του άρτου της ζωής γίνεται σαφές ότι το μάννα είναι τύπος της σάρκας του Κυρίου, την οποία λαμβάνουμε στο μυστήριο της θείας Κοινωνίας (βλ. Ιω. 6,32-58). Ο απόστολος Παύλος βλέπει στην Ερυθρά θάλασσα και στη νεφέλη που ακολουθούσε τους Ισραηλίτες το νερό του Βαπτίσματος, στο βράχο που ανέβλυσε νερό τον ίδιο τον Χριστό, και επισημαίνει ότι «ταῦτα τύποι ἡμῶν ἐγενήθησαν » (βλ. Α΄ Κορ. 10, 1-6). Επιπλέον, ο Κάιν ερμηνεύεται από τον ευαγγελιστή Ιωάννη και τον απόστολο Ιούδα ως τύπος φθόνου, μισαδελφίας και φόνου (βλ. Α΄ Ιω. 3,12. Ιούδα 11) (36 ).

9. Ο καλύτερος ερμηνευτής των συμβόλων της Αποκαλύψεως είναι η ίδια η ιστορία (37 ). Ο επιστήμονας ερμηνευτής δεν έχει την δυνατότητα να κατανοήσει όλα τα σύμβολα, ενώ παράλληλα και γι αυτά που φαίνεται να κατανοή δεν μπορεί να εμφανίζεται πάντοτε απολύτως βέβαιος (38) .

Σ' όλα τα παραπάνω πρέπει να προστεθεί ότι ένα μεγάλο μέρος της ερμηνείας επαφίεται στην «ερμηνευτική διακριτικότητα του ερμηνευτού » (39) , διακριτικότητα βεβαίως «ἐν Πνεύματι » (40) , καθ' όσον το ερμηνευόμενο είναι «τι τό Πνεῦμα λέγει». Όσο μπορούμε να εντοπίσουμε την ψυχή ανατέμνοντας το ανθρώπινο σώμα, τόσο μπορούμε να βρούμε την σωστή ερμηνεία της Αποκαλύψεως προσεγγίζοντάς την άνευ Πνεύματος. 

ΠΗΓΗ

---

Kindly Bookmark this Post using your favorite Bookmarking service:
!-