Ἡ ΑΣΚΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΚΑΡΙΣΜΩΝ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΩΣ ΕΚΦΡΑΣΗ
ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ
τοῦ Πρεσβ. Κωνσταντίνου Παπαθανασίου Ἐφημ. Ἱ. Ν.
Κοιμ. Θεοτόκου Π. Φαλήρου
Ἀποτελεῖ τιμή καί χαρά δι’ ἐμέ ἡ συμμετοχή στήν παρούσα Ἡμερίδα πού διοργανώνει ἡ Συνοδική Ἐπιτροπή θείας
Λατρείας καί ποιμαντικοῦ Ἔργου μέ
κεντρικό ἄξονα εἰσηγήσεων
τήν ὀρθόδοξη πνευματική ζωή μέ τούς προβληματισμούς πού ἀνακύπτουν ἀπό τή σύγχρονη
ποιμαντική πράξη. Γιά τήν πρόσκληση τῆς συμμετοχῆς καί τήν ἀνάθεση εἰδικῆς
εἰσηγήσεως ἐπιτρέψτε μου νά ἐκφράσω
θερμές καί βαθιές
εὐχαριστίες πρός τόν Σεβασμιώτατο Πρόεδρο, τά
μέλη τοῦ Προεδρείου καί τῆς Ἐπιτροπῆς.
Τό ἐπιμέρους
θέμα τῆς εἰσηγήσεώς μας ἀναπτύσσεται
σέ τέσσερις βασικούς ἄξονες: α) Οἱ
μακαρισμοί τοῦ Κυρίου στή βιβλική παράδοση, ὅπου ἀναπτύσσουμε συνοπτικά τήν
κεντρική σημασία κάθε μακαρισμοῦ· β) Οἱ μακαρισμοί τοῦ Κυρίου στή λατρευτική ζωή, ὅπου ἐπισημαίνεται ἡ σπουδαιότητά τους στήν ὀρθό-
δοξη λατρεία· γ) Οἱ
μακαρισμοί τοῦ Κυρίου στήν ἁγιοπατερική
παράδοση, μέ ἀναφορά στίς μεγάλες πατερικές ἑρμηνεῖες τους· δ) Οἱ μακαρισμοί τοῦ Κυρίου στήν πνευματική ζωή, ὅπου ἀναφερόμαστε στήν ὀρθόδοξη πνεμυατικότητα καί ἐπισημαίνονται μέσα ἀπό τήν ἱστορία
τῆς ἑρμηνείας οἱ διαχρονικές μονόπλευρες ἑρμηνεῖες τους, πού ἀποτελοῦν καί
κινδύνους γιά τήν πνευματική ζωή·
καί ὁλοκληρώνουμε μέ τά συμπεράσματα καί
τούς προβληματισμούς.
Ὀφείλουμε ἐπίσης
νά ἀναφέρουμε ὅτι θά προσπαθήσουμε νά προσεγγίσουμε τό θέμα ἐξ ἐπόψεως κυρίως
βιβλικῆς –καί λιγότερο ποιμαντικῆς–
τονίζοντας τόν ἑρμηνευτικό χαρακτήρα του
καί ἐν συνεχεία τή γενικότερη
θεολογική προοπτική του.
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ
Στήν πνευματικότητα πού ἐκφράζεται μέσα ἀπό τά κείμενα
τῆς Κ.∆., κυριαρχοῦν μέ πρωτεύουσα σπουδαιότητα ὡς πρός τή θέση καί τό
περιεχόμενο οἱ μακαρισμοί τοῦ Κυρίου,
δηλ. οἱ λόγοι τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ πού ἀρχίζουν μέ τό ἀρχαῖο ἐπίθετο «μακάριος»
σέ γ΄ πληθ. πρόσωπο καί ἀπαντῶνται στό 5ο κεφ. τοῦ κατά Ματθαῖον καί στό 6ο κεφ. τοῦ
κατά Λουκᾶν εὐαγγελίου1.
Οἱ μακαρισμοί
(beatitudes, macarisms)2 , οἱ μακαρισμοί τῆς βασιλείας τῶν οὐρανῶν3 , συνιστοῦν τή διακριτική καί
ταυτόχρονα ἀκτινοβολούσα θέα τῆς λειτουργίας τῆς βασιλείας τῶν οὐρανῶν ἀνάμεσα στούς ἀνθρώπους τοῦ Θεοῦ. Αὐτοί
δείχνουν καί κατευθύνουν τόν πιστό πρός τή μακαριότητα, δηλ. πῶς θά μπορέσει
νά δεχθεῖ ἐνεργῶς τήν παρουσία τοῦ Θεοῦ στή ζωή του5 . Μέ αὐτή τήν πατερική σημασία,
οἱ μακαρισμοί δέν εἶναι τίποτε
ἄλλο παρά ὁδοδεῖκτες
τῆς πνευματικῆς ζωῆς, τῆς πορείας
τοῦ ἀνθρώπου πρός τή θέωση· εἶναι τά πρότυπα γιά τή βασιλεία
τῶν οὐρανῶν. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος
ὁ Παλαμᾶς λέγει ὅτι «ὁ Κύριος μᾶς ἔδωσε
μερικούς συνοπτικούς λόγους
πού συγκεφαλαιώνουν τό Εὐαγγέλιο τῆς σωτηρίας μας», ὑποδηλώνοντας τούς μακαρισμούς. Κι αὐτοί,
συγκρινόμενοι μέ τίς ἐντολές τοῦ ∆εκαλόγου, οἱ μακαρισμοί τοῦ Κυρίου εἶναι
πολύ περισσότερο ὑψηλές ἀπό τῆς Παλαιᾶς .
Στό ἴδιο πλαίσιο κινεῖται καί ὁ σύγχρονος ἅγιος, ὁ ἐπίσκοπος
Πενταπόλεως Νεκτάριος (1846-1920), ὁ ὁποῖος
ἐπισημαίνει ὅτι οἱ ἐννέα μακαρισμοί, θεωρούμενοι στό σύνολό τους,
περιέχουν:
i. τό Εὐαγγέλιο τῆς χάριτος, πού ἀναγγέλλεται σέ ὅλους πού δέχονται μέ
ταπεινό φρόνημα τήν ἀλήθεια πού
κηρύσσεται·
ii. τά ἀπαραίτητα ἠθικά προσόντα, πού εἶναι ἀναγκαῖα γιά τήν
κληρονομία τῆς οὐράνιας βασιλείας· καί
iii. τήν περιωπή
τῶν τελείων, οἱ ὁποῖοι ἐξισώνονται
μέ τούς προφῆτες .
Οἱ μακαρισμοί μελετήθηκαν, ἑρμηνεύθηκαν
καί βιώθηκαν μέ ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον στήν ὀρθόδοξη
ἀσκητική παράδοση, τῆς ὁποίας ἡ πορεία
κατευθύνεται πρός τήν ἔσχατη πραγματικότητα τοῦ ἀνθρώπου ἤ ἀλλιῶς τήν ἰατρεία
τῆς φύσεώς του. Οἱ μακαρισμοί λειτούργησαν ὡς ὁρόσημα γιά τήν κάθαρση, τό φωτισμό καί τή θέωση. Αὐτό σημαίνει
ὅτι γιά νά
φθάσει ὁ ἄνθρωπος στή μακαριότητα
ὀφείλει νά καθαρθεῖ ἀπό τά πάθη,
νά φωτιστεῖ ὁ νοῦς του ὥστε νά
νοεῖ τά τοῦ ἀκτίστου καί νά κοινωνήσει
μέ τόν Θεό, δηλ. νά θεωθεῖ κατά
χάριν. Τό τελευταῖο αὐτό στάδιο εἶναι
κατάσταση τῆς μέλλουσας ζωῆς, πού μπορεῖ νά βιωθεῖ ὡς πρόγευση τοῦ
διηνεκοῦς ἀπό τούς
θεουμένους, δηλ. κεκαθαρμένους καί φωτισμένους .
α. Ἡ θέση τους. Μέ βάση τή θεολογική ἱστόρηση
τοῦ εὐαγγελιστοῦ Ματθαί- ου, προηγοῦνται οἱ πειρασμοί τοῦ Ἰησοῦ –μετά τήν ἀποκάλυψη τῆς κλήσης του κατά τή βάπτιση– καί ἕπεται ἡ ἀρχή τοῦ ἔργου του μέ τήν διακήρυξη τῆς ἔλευσης
τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ. Ἤδη στό ξεκίνημα τῆς δράσης τοῦ Ἰησοῦ στή
Γαλιλαία, καταγράφεται ἀπό τόν Ματθαῖο ἡ πρώτη ἐκτενής διδασκαλία –«ἐπιτομή» τῆς
δι- δασκαλίας κατά τό ἀρχαῖο φιλολογικό εἶδος– μέ τήν
ἐπί τοῦ Ὄρους Ὁμιλίας
(ἐφεξῆς Ο.Ο.)12.
Οἱ μακαρισμοί τοῦ Κυρίου ἀποτελοῦν τήν ὑπέροχη ἔναρξη τῆς Ο.Ο., σύμφωνα μέ τό
κατά Ματθαῖον εὐαγγέλιο. Εἰδικότερα, οἱ στ. 5,1-20 συνιστοῦν τήν εἰσαγωγή τῆς Ο.Ο.,
πού περιέχει τέσσερα τμήματα: τό χωροχρονικό πλαίσιο (στ. 1-2),
τούς μακαρισμούς (στ. 3-12), τήν ταυτότητα τῶν μαθητῶν τοῦ Ἰησοῦ (στ. 13-16)
καί τή διδασκαλία γιά τό νόμο (στ. 17-20).