47. ΥΜΝΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΙ

47. ΥΜΝΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΙ

Χωρίς άμφιβολία ή άρχαία Εκκλησία είχε ύμνους γιά τίς λειτουργικές της άνάγκες ήδη άπό τό τέλος τοϋ Α' αιώνα. Δυστυχώς δμως γιά τούς τρεις πρώτους αιώνες τοϋ βίου της γνωρίζομε μόνο λίγους ύμνους, πού μάλιστα χρονολογούνται πολύ δύσκολα. Ή άναφορά μάλιστα στό σημείο τοΰτο μερικών ύμνων, πού γενικά μπορούμε νά τούς τοποθετήσωμε στόν Γ' αιώνα, είναι άπόλυτα συμβατική καί γίνεται γιά νά δείξω- με ότι ήδη από τά μέσα του αιώνα τούτου ή Εκκλησία είχε πλούσιο ύμνολόγιο.

α. Τό εργο 'Αποστολικάι διαταγαι (πού συντάχθηκε τελικά μάλλον στίς άρχές τοΰ Δ' αιώνα) παραδίδει στό κεφ. Ζ 47-48 δύο πολύ σπουδαίους πρώιμους ρυθμικούς ύμνους, οί όποιοι έχουν τίς ρίζες τους στό Β' αί. Πρόκειται γιά ρυθμικό πεζό λόγο, πού εχει διευθετηθή σέ στίχους:

Υμνος Εωθινος
Δόξα έν ύψίστοις Θεώ    εύχαριστοϋμέν σοι,
και έπι γης ειρήνη    προσκυνοϋμέν σε,
εν άνθρώποις ευδοκία.    δοξολογοϋμέν σε
Αίνονμέν σε,    δια τήν μεγάλην σον δόξαν
ενλογονμεν σε,
       
Υμνος Εσπερινος
Αινείτε παίδες Κύριον,    ος αίρει τήν αμαρτίαν τον κόσμου,
αινείτε τό όνομα Κυρίου.    σοι πρέπει αίνος,
Αίνοϋμέν σε,    σοι πρέπει ύμνος,
ύμνοϋμέν σε,    σοι δόξα πρέπει
εύλογοϋμέν σε    τω Θεώ και Πατρι
διά τήν μεγάλην σου δόξαν.    διά τοϋ Υϊοΰ
Κύριε βασιλεϋ,    έν Πνεύματι τω Παναγίω
Ο Πατήρ τον Χριστού    είς τους αιώνας τών αιώνων,
τον άμώμου άμνοΰ,    αμήν.

Οί περισσότεροι στίχοι τών δύο τούτων ύμνων βρίσκονται στή σημερι¬νή Δοξολογία, κάτι πού σημαίνει δτι στούς παραπάνω στίχους διαπιστώνο- με τόν πρώτο σημαντικό σταθμό στήν έξέλιξη της Δοξολογίας, ή όποία γεννή¬θηκε στό κλίμα της εβραϊκής ποιήσεως.
β. Στόν Γ' αίώνα φαίνεται δτι άνήκει και ό περίφημος "Υμνος τον Πάσχα, πού ψάλλεται μέχρι σήμερα. Δυστυχώς δμως δέν έχομε άποδείξεις γι' αύτό (J. Β. Pitra, Hymnogra- phie de I'Eglise grecque, Rome 1867, σ. 37):

Πάσχα ιερόν ήμίν σήμερον άναδέδεικται, πάσχα καινόν, αγιον} πάσχα μυστικόν, πάσχα πανσεβάσμιον.

γ. Ό πάπυρος Oxy. 1786, γραμμένος τό α ήμισυ τοϋ Γ' αιώνα, παραδίδει στό όπισθεν μέρος του άκέφαλο ύμνο, κατα¬γραμμένο έκεΐ μάλλον στό β' ήμισυ τοϋ Γ' αϊ. Πρόκειται γιά κείμενο εξαιρετικά μεγάλης σημασίας, διότι είναι ό πρώτος γνωστός χριστιανικός ύμνος σέ λόγια γλώσσα (σέ άναπαι- στικά δίμέτρα) και μέ μουσικά σημαδόφωνα (συνοδεύεται άπό μουσικό τονισμό). Ή προσωδία του, πού δέν είναι πάντοτε συνεπής, δταν μάλιστα χρησιμοποιή τήν τριαδική δοξολογία, δείχνει δτι στούς κόλπους τής Εκκλησίας ύπήρχαν θιασώ¬τες καί νοσταλγοί τών άρχαίων προσωδιακών μέτρων, οί όποιοι θέλησαν νά τά έπιβάλουν, άλλά χωρίς έπιτυχία. Καί τοϋτο διότι επιβλήθηκαν άπόλυτα τά νέα τονικά μέτρα. Ό ύμνος είναι οπωσδήποτε λειτουργικός καί συνδέεται άμεσα μέ τήν Εύχαρίστία (Wolberg). Ό μουσικός τονισμός ΐσως έχει τήν έπίδραση τής έβραϊκής λειτουργικής μουσικής, στη¬ρίζεται στήν έλληνιστική μουσική παράδοση καί άποτελεΐ τό πρώτο γνωστό δείγμα έκκλησιαστικής μελωδίας, πού δμως δέν έγινε πρότυπο τής μεταγενέστερης Βυζαντινής καί Γρηγοριανής ψαλμωδίας.

δμοϋ
πασαί τε Θεοΰ λόγιμοι ά    αρ
υτανήω
σιγάτω μήδ* άστρα φαεσφόρα λ [αμπ]έ[σ]Β<ον,
άπο]λει[πόντων ρ]αδιναΙ προχοαί,
ποταμών ροθίων πάσαι υμνούν των δι' ημών
Πατέρα χ ΥΙόν χ3 "Αγων Πνεΰμα,
πάσαι δυνάμεις έπιφωνούντων, αμήν,
κράτος, αίνος [άεί καϊ δόξα Θεώ],
δ[οτ]η[ρι] μόνφ πάντων άγαθών.
*Αμήν, άμήν (Τδ κείμενο κατά τδν Wolberg).

δ. Ό πάπυρος Rainer 542 παραδίδει τρεις αρχαίους ύ¬μνους, οί όποιοι άνήκουν μάλλον στόν Γ' αιώνα, άφου ό πά¬πυρος είναι τών άρχών τοϋ Δ'. Πρόκειται γιά έρρυθμο πεζό λόγο. Ό πρώτος καί ό τρίτος ύμνος εκτιμούνται ιδιαίτερα καί συχνά θεωρούνται τελείως συγκροτημένα ποιήματα μέ βάση τό μετρικό πρότυπο τοϋ μεταγενέστερου κοντακίου (Kunz). Πιθανόν νά πρόκειται γιά ύμνο στά Χριστούγεννα:

Ό γεννηθείς εν Βηθλεέμ και ανατραφείς εν Ναζαρέτ
και οίκήσας έν τη Γαλιλαία. *
Εϊδαμεν σημεϊον
έξ ούρανοϋ τοϋ αστέρος φανέντος, *
Ποιμένες άγραυλοϋντες
έβαύμασαν οΰν
γονυπεσοϋντες έλεγον'
δόξα τώ Πατρι
άλληλούια,
δόξα τω ΥΙω
καϊ τώ άγίφ Πνεύματι
αλληλούια, άλληλούΐα, άλληλουΐα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Βλ. το λήμμα «"Υμνοι λειτουργικοί» στό β' αίώνα. α) Τ. WOLBERG, Griechische re¬ligiose Gedichte der ersten nachchristlichen Jahrhunderte, I, Meisenheim am Glan 1971, σ. 102. J. KROLL, Die christliche Hymnodik bis Klemens von Alex., Darmstadt ■1968, σσ. 32 καί άλλοΰ. γ) G. WESSELY, Les plus anciens monuments du christianisme Merits sur papyrus, εις PO 18,3 8(1924)506-508. DEL GRANDE, Liturgiae, preces, hy- mni christianorum e papyris collecti, Νεάττολη a1934. E.J. WELLESZ, είς Classical
Quarterly 39(1945) 34 έξ. Ε. POHLMANN, Griechische Musikfragmente. EinWeg zur altgriechischen Musik, Erlangen 1960, σ<τ. 47,80. TH. WOLBERG, μνημ. 8ργ., σσ. 13¬14,100-111. A.W.J. HOLLEMAN, The Oxyrhynchus papyrus 1786 and the relationship between ancient Greek and early christian music, εις VC 36(1972)1-17. S) C.WES- SELY, μνημ. σσ. 438-9. DEL GRANDE, μνημ. £ργ., σ. 542. J. KUNZ, Die Stru- kturder drei altesten Epiphanie-Troparien, εις BZ 44(1941)40-44. J. SCHATTENMANN, Studien zum neutestamentlichen Prosahymnus, Munchen 1965, σσ. 103-104.

48. ΑΝΩΝΥΜΑ (δήθεν ΚΥΠΡΙΑΝΟΥ)
De laudi martyrii (Έγκώμιον μαρτυρίου). Γράφηκε στό β' ήμισυ τοΰ Γ' αιώνα μέ σκοπό τήν έ'ξαρση τής άξίας τοϋ μαρτυρίου.
CSEL III 3,σσ. 26-52. G. MERCATI, είς Opera minore, II, Vaticano 1937, σσ. 184¬191.
Ad vigilium episcopum de Judaica incredulitate. Πρόλογος γιά τή λατινική μετάφραση τοΰ πρώτου χριστιανικού άντιιουδαϊκοΰ έργου Διάλογος Ίάσωνος καϊ Ποαιίσκον περί Χριστοΰ, πού έγραψε ό 'Αρίστων έκ Πέλλας (δπου βιβλιογρ.). "Εργο τοΰ Γ' αι.
De montibus Sina et Sion (Περί τών ορέων Σινά καί Σιών). Συμβο¬λική έρμηνεία τοΰ Σινά καί τής Σιών, πού έκπροσωποϋν τήν Π καί τήν ΚΔ. Γράφηκε μάλλον στήν 'Αφρική τόν Γ' ΐσως αϊ. καί κακώς άποδίδεται στόν Κυπριανό.

CSEL III 3, σσ. 104-119. P. CORSSEN, Ein theologisher Traktat...^ ZNW 12 (1911)1-36. A. STUIBER, εις JbAC (1959)86-89. J. E. BRUNS, Biblical citations and the agraphon in Pseudo-Cyprian's Liber de montibus ..., είς VC 26(1972)112-116.
Adversus aleatores (Κατά κυβευτών - παικτών τυχηρών παιχνίων). "Εργο ισως άφρικανοΰ έπισκόπου τής έποχής τοϋ 300. Πρόκειται γιά όμι¬λία, γραμμένη σέ λαϊκή λατινική γλώσσα, j
CSEL III 3,σσ. 92-104. J. DE LANNOU, Etude critique sur 1' opuscule uDe alea- toribus», Louvain 1891. H. KOCH, Zur Schrift Adversus aleatores, είς Festgabe IT. Muller, Tubingen 1922, σσ. 58-67.

De singularitate cleric or um (Περί μονήρους [κατοικήσεως] τών κλη¬ρικών). Γράφηκε στό β' ήμισυ τοΰ Γ' αιώνα, άπηχεΐ αντιλήψεις τοΰ Κυπρια¬νοΰ καί καταπολεμεί έντονα τή συνήθεια κληρικών νά συγκατοικοϋν μέ γυ¬ναίκες, μέ τίς όποιες δέν ήσαν παντρεμένοι (τό ζήτημα τών συνεισάκτων). Άπό τόν ίδιο άγνωστο συγγραφέα ΐσως νά προέρχεται καί ή έπιστολή 4 της συλλογής τοΰ Κυπριανού.
CSEL III 3. Β. MELIN, Studia in Corpus Cyprianeum, Uppsala 1946, σσ.215-232.

49. ΑΠΟΚΡΥΦΑ
α) Άποκάλυψις Ηλία. Μέ τδν τίτλο αύτό σώζεται κοπτικό κείμενο πού βασίζεται σέ άποκαλυπτικό ιουδαϊκό έργο τοΰ Α' π.Χ. αιώνα. Στό τέλος τοΰ Γ' μ.Χ. αιώνα και μάλλον στήν Αίγυπτο τό άρχικό κείμενο άναθεωρήθηκε καί έκσυγχρονίσθηκε τό β'προπαντός κεφάλαιό του άπό χριστιανό, πού γνώ¬ριζε καλά τήν αίρεση τοΰ Κουμράν.
G. STEINDORFF, Die Apokalypse des Elias, eine unbekannte Apokalypse... (TU 17,3a), Leipzig 1899. M. BUTTENWIESER, Die hebraische Eliasapokalypse 1898 (ή σχέ¬ση της έβραΐκής Άποκαλνψεως τον Ηλία μέ τί) παρόν κοπτικό κείμενο δέν είναι ξεκαθα¬ρισμένη). R. RIESSLER, Altjudisches Schrifttum ausserhalb der Bibel, 1928. J.M.Ro- SENSTIEHL, L' Apokalypse d' £lie, Paris 1972.

β) 'Αλληλογραφία Σενέκα καί ΙΙαύλον. Στό β' ήμισυ τοΰ Γ' αιώνα κυκλοφοροΰσε στήν 'Ιταλία καί σέ λαϊκή λατινική γλώσσα (Itala) συλλογή 12 επιστολών, τίς όποιες δήθεν άντήλλαξαν ό φιλόσοφος Σενέκας (πού τό 66 αύ- τοκτόνησε κατ' έντολήν τοΰ μαθητή του Νέρωνα) καί ό Παΰλος. 'Αναφέρον¬ται άπό τόν 'Ιερώνυμο (De vir. ill. 12) σάν γνήσιες, άπό άποψη περιεχομένου είναι σχεδόν κενές καί έκφράζουν τή λαϊκή άντίληψη τόσο περί χριστιανισμού, δσο καί περί φιλοσοφίας. Ό ήθικοφιλόσοφος Σενέκας εμφανίζεται σάν κήρυ¬κας τού Εύαγγελίου στά ίδια τά άνάκτορα. 'Αργότερα προστέθηκαν δύο άκό¬μη επιστολές.

W. BARLOW, Epistolae Senecae ad Paulum et Pauli ad Senecam quae vocantur, Rom 1938. J. HUSLEITER, Literatur zu der Frage «Seneca und das Christentum», είς Bursians Jahresbericht ttber die Fortschritte der klassischen Altertumswissen- schaft 281(1943)172-175 (πλήρης μέχρι τότε βιβλιογραφία). Α. KURFESS, ZU dem a- pokryphen Briefwechsel zwischen ...Seneca und... Paulus, είς Aevum 26 (1952)42- 48. J. N. SEVENSTER, Paul and Seneca, Leiden 1961, σσ. 11-14. A. KURFESS, είς Hen¬necke-Schneemelcher, II, σσ. 84-85.
γ) Πίατις αοφία. Τό 1773 βρέθηκε ό περγαμηνός κοπτικό ς κώδικας As- kewianus, πού φυλλάσσεται στό βρεττανικό Μουσείο καί περιλαμβάνει τέσ¬σερα κείμενα. Τά τρία πρώτα συνιστούν τμήματα ένός έργου μέ τό δυσνόη¬το τίτλο Πίστις σοφία,, ένώ συγχρόνως τό δεύτερο καί τό τρίτο αύτοτίτλοφο- ροΰνται στό τέλος τενχη (ή μέρος) τον Σωτήρος.Στύ έργο τοΰτο, πού τοπο¬θετείται στό β' ήμισυ τοΰ Γ' αιώνα, βρίσκει κανείς τό ύλικό τοΰ προγενέστε¬ρου έργου Επιστολή τον Ενγνώστου (βλ. λήμμα). Τό έργο άνήκει στόν τύ¬πο τών γνωστικών εύαγγελίων, γράφηκε στήν Αίγυπτο καί μάλιστα στήν έλληνική, μολονότι τά επιχειρήματα γιά τό δτι γράφηκε άπ* ευθείας στήν κο¬πτική δέν είναι άσθενή. Σκοπός του είναι νά προσφέρη διδασκαλία μέ άπο¬καλυπτικό κΰρος. "Ετσι παρουσιάζει τόν Κύριο ν' άπαντα σέ 46 έρωτήσεις, ττού θέτουν οι μαθητές του (τις 39 θέτει ή Μαγδαληνή Μαρία) 12 χρόνια μετά τήν άνάσταση.

G. SCHMIDT, Pistis Sophia, Kopenhagen 1925. H-CH. PURCII, είς Hennecke-Schnee¬melcher, I, 174-183.

δ)'Ερωτήσεις Βαρθολομαίου (Εύαγγέλιον). Ό 'Ιερώνυμος, τό Decre- tum Gelasianum, ό Ψευδο-Άρεοπαγίτης κ.ά. άναφέρουν Εύαγγέλιον κατά Βαρθολομαΐον. Τή σταδιοδρομία τοΰ κειμένου αύτοΰ δέ μποροϋμε νά παρακο-λουθήσουμε. Γνωρίζομε δμως μιά σειρά κειμένων πού σχετίζονται μέ τδ Βαρ-θολομαίο. "Ετσι έχομε τίς 'Ερωτήσεις Βαρθολομαίου πού σώζονται σέ έλληνι¬κή, λατινική καί σλαβική μορφή. Τίς ερωτήσεις πρδς τδν «Κύριον Χριστδν» θέτουν οί άπόστολοι πριν άπδ τδ πάβος, ζητώντας τήν άποκάλυψη τών μυστι¬κών τοΰ ούρανοΰ. Αύτδ δημιούργησε τδ πρόβλημα έάν τδ έργο έχη χαρακτήρα Ευαγγελίου ή 'Αποκαλύψεως. Τδ κείμενο γράφηκε στήν έλληνική ίσως κατά τδν Γ' αίώνα. "Εχουν έπισημανθή σ' αύτδ γνωστικές άντιλήψεις καί παραστά¬σεις, στοιχεία τοΰ αίγυπτιακοΰ πολιτισμού καί κοπτικές λαϊκές άντιλήψεις.

Α. VASSILIEV, Quaestiones s. Bartholomaei...,είς Anecdota Graeco-Byzanttna I (1893). N. BONWETSCII, Die apokryphen Fragen der Bartholom&us, Gottingen 1897. A.WILMART -E. TISSERANT, Fragments grecs et latins..., είς Rb (1913)GL61 έξ. F. HAASE, Zur Rekonstruktion des Bartholomausevangeliums, είς ZNW (1915)93 Ιξ. HENNECKE -SCHNEEMELCHER, I, σσ. 359-361.

ε) 'Αποσπάσματα γνωστικοΰ Ευαγγελίου (Strasbourg). Στό τέλος τοΰ περασμένου αιώνα ή βιβλιοθήκη τοΰ Πανεπιστημίου τοΰ Στρασβούργου άπέκτησε δύο φύλλα κοπτικοΰ παπύρου τοϋ Ε' ή ΣΤ' αίώνα, στά όποια ύπάρ- χουν άποσπάσματα μή γνωστοΰ εύαγγελίου. Ή κατάσταση τών φύλλων εΐναι άθλια. Ό G. Schmidt δμως κατώρθωσε νά διαβάση τδ μεγαλύτερο μέρος. Τδ κείμενο περιέχει προσευχή τοΰ Ίησοΰ, ή όποία συνιστά ϊσως τδ τέλος συνομιλίας τοΰ Ίησοΰ μέ τούς μαθητές του. Χρησιμοποιοΰνται σ* αύτό οί συνοπτικοί καί προϋποτίθεται ή γνώση τοΰ Ιωάννη καί τοΰ Παύλου. Προέρχεται άπό γνωστικούς κύκλους καί γράφηκε ϊσως τόν Γ' αιώνα.

C. SCHMIDT, είς Gottingische Gelehrte Anzeigen, Gott. 1900, σσ. 481-506. F. HAASE, Literarkritische Untersuchungen zur orientalisch-apokryphen Evangelien- literatur, 1913, σσ. 1-11. HENNECKE-SCHNEEMELCHER, II, σσ. 155-156.

στ) ΙΙράξεις *Ιωάννου. Είναι μυθιστορία μέ γνωστικό καί άποκαλυπτικό χαρακτήρα. Σώζονται μόνο τά 2/3 περίπου τοΰ κειμένου στήν έλληνι¬κή, τή συριακή, σέ άλλες άνατολικές γλώσσες (άρμενική, γεωργιανή, κοπτική, άραβική, αίθιοπική), καθώς καί στή λατινική καί τή σλαβική. Είναι άκέφαλες καί διηγοΰνται τήν παραμονή τοΰ Ιωάννη στήν Έφεσο, τό κήρυγμά του, τίς δράσεις του, άφελή επεισόδια της δράσεώς του καί τέλος τδ θάνατο καί τή με¬τάσταση του. Πότε καί ποΰ γράφηκαν δέ γνωρίζομε. Ή Συρία μέ τούς γνωστικούς κύκλους της κατά κύριο λόγο και ή Μίκρασία μέ τήν ΐωάννεια παρά¬δοση κατά δεύτερο λόγο μπορεί νά εΤναι ή πατρίδα τών Πράξεων τούτων. Γράφηκαν ίσως κατά τό β' ήμισυ τοϋ Γ αίώνα καί πάντως οχι πέρα τών άρ¬χων τοΰ Δ', διότι άναφέρονται άπό τόν ιστορικό Εύσέβιο (Έκκλησ. ίστ. Γ 25,6).

Τό παρόν κείμενο έχει μεγάλη σημασία ένεκα μακροΰ στροφικοΰ ποιήματος (28 στροφές, 108 στίχοι), τό όποιο ψάλλει έν χορώ πρός τό Θεό μετά τό μυστικό δείπνο ό Χριστός μέ τούς άποστόλους. Τό ποίημα έχει σαφή στροφική όργάνωση καί ό ρυθμός του στηρίζεται άπόλυτα στήν όμοτονία (92 στούς 108 στίχους είναι παροξύτονοι) καί στήν ΐσοσυλλαβία. Δέν πρόκειται δηλαδή, μόνο γιά έρρυθμο πεζό λόγο, τόν όποιο γνωρίσαμε καί στό Β'αίώνα, άλλά γιά οργανωμένη στροφική τονική ποίηση. Ή εξέλιξη αύτή συντελέσθηκε φαίνεται, στό β' ήμισυ τοΰ Γ' καί τίς άρχές τοΰ Δ' αίώνα. Ό Πάλλας ύποστήριξε 6τι τό ποίημα τοΰτο, πού είναι δοξολογικό καί εύχαριστιακό καί πού τμήματά του προδίδουν άσφαλώς παλαιότερα στρώματα, δέ χρησιμοποιοΰσαν ώς ευ¬χαριστιακό ΰμνο μόνο οί γνωστικοί αιρετικοί, άλλά καί οί ορθόδοξοι. Τά έπιχειρήματα δμως δέν είναι πειστικά καί πρέπει νά προστεθή δτι τδ ΰφος τοΰ- ποιήματος, τδ αισθητήριο τοΰ συντάκτη του, ένώ ταιριάζουν άπόλυτα στούς γνωστικούς κύκλους, είναι ξένα πρδς τούς συγγραφείς της Εκκλησίας. Ό' Brioso άρνεΐται παραδόξως τήν ποιητική σημασία τοΰ κειμένου τούτου.

ια. Λύχνος ειμί σοι
α. Σωθήναι θέλω    Λυθήναι θέλω και λύσαι θέλω.
τω βλέποντι με.  και σωσαι θέλω.
Εσοπτρον ειμί σοι, τω νοουντί με.
θ. Ένωθήναι θέλω    
κδ. Έγώ έσκίρτησα,
και ένώσαι θέλω.    αν δέ νόει [τό] παν.
Οίκον ουκ έχω    Και νοήσας λέγε,
και οικους έχω.    δόξα σοι, πάτερ.

(Bonnet, σσ. 197-198)

Εκδόσεις: R. Α. LIPSIUS-M. BONNET, Acta apostolorum apocrypha, II 1,Hil¬desheim «1959, σσ. 151-216 (έπανέκδοση τοϋ 1898).
Μελέτες : R. H.CONNOLLY, The original Language of the syrian Acts of John, είς JThS 8(1907)249-261. W. BOUSSET, Hauptprobleme der Gnosis, Gottingen 1907» σσ. 276-319. Δ. ΠΑΛΛΑ, Ό ΰμνος τών Πράξεων τοϋ 'Ιωάννου κεφ. 94-97..., είς Melanges Merlier, II, 'Αθήνα 1956, σσ. 221-264. Κ. SCHAFERDIEK, είς Hennecke-Schneemelcher, II, σσ. 125-134. Μ. PULVER, Jesn Reigen und Kreuzigung nach den Johannesacten, εις Eranos Jb 9(1942)141-177. Κ. ΜΗΤΣΑΚΗ, Βυζαντινή ύμνογραφία, Α, Θεσσαλονίκη 1971, σσ. 152-156. M.BRIOSO, Sobre e Tanzhymnus de Acta Joannis 94-96, είς Erne- rita 40(1972)31-45. M. VAN ESBROECK, Les formes g6orgiennes des Acta Joannis, είς AB 93(1975)693-711.

Kindly Bookmark this Post using your favorite Bookmarking service:
!-