Περί τών τριών σταδίων αποταγής

Β’ ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΣΤΑΔΙΩΝ ΑΠΟΤΑΓΗΣ

Ας έλθωμεν νυν εις το κύριον θέμα, δια να ομιλήσωμεν περί των τριών ειδών κλήσεως, των τριών αποταγών, των τριών τύπων σταυρού, των τριών βαθμών μοναχικής κουράς.

Διαφοραί μεταξύ των ασκητών ως προς την κατανόησιν των διαφόρων θεμάτων.

Μεταξύ των ασκητών παρατηρείται διαφορά τις ως προς την κατανόησιν του ενός ή του άλλου θέματος, δεδομένου ότι η πλήρης αποδοχή της δογματικής διδασκαλίας και παραδόσεως της Εκκλησίας δεν αποκλείει τοιαύτας επί μέρους διαφοράς. Ούτως επί παραδείγματι μεταξύ των Αθωνιτών μοναχών είναι δυνατόν να συναντήσωμεν την τάσιν προς μίαν μόνον κουράν. Τούτο ιδιαιτέρως παρατηρείται εις την έρημον, εις τα μικρά κελλία, εις τας σκήτας, σπανιώτερον δε εις τα μοναστήρια. Εκεί τελείται απ’ ευθείας η κουρά του μεγάλου σχήματος. Ο άνθρωπος αποφασίζει άπαξ δια παντός. Εις την ευρυτέραν όμως ζωήν της Εκκλησίας παρατηρούμεν την παράδοσιν τριών βαθμήδον μοναχισμού: πρώτη η του ρασοφόρου, ήτοι η ρασοφορία άνευ των υποσχέσεων· Δευτέρα η του μικρού σχήματος, ήτοι του μανδύου, και τρίτη η του μεγάλου σχήματος. Αι τρεις [//27] αύται βαθμίδες μοναχικής καταστάσεως αντιστοιχούν προς τας τρεις αποταγάς, περί των οποίων ομιλούν οι Άγιοι Πατέρες, ιδιαιτέρως δε ο Αββάς Παφνούτιος εις το βιβλίον του Αγίου Κασσιανού του Ρωμαίου (Ομιλία ΙΙΙ) και ο Άγιος Ιωάννης της Κλίμακος (Λόγος Β’ και Θ’). Ας εξετάσωμεν δι’ ολίγων τας τρεις αυτάς αποταγάς.

Αι τρεις κλήσεις

Ο Αββάς Παφνούτιος –περί του οποίου εις το προ ολίγου μνημονευθέν έργον του Αγίου Κασσιανού αναγράφεται: «Εν τω χορώ των αγίων, οίτινες ως λαμπροί αστέρες λάμπουν εν τη νυκτί του κόσμου τούτου ομοίως προς τον μέγαν αστέρα, έλλαμψε δια της αίγλης της γνώσεως αυτού ο Μέγας Παφνούτιος»[2]– έλεγε: «Διακρίνομεν τρία είδη κλήσεως· υπάρχουν ωσαύτως τρεις αποταγαί, πάσαι δε απαραίτητοι δια τον

μοναχόν, οιουδήποτε είδους και εάν είναι η κλήσις αυτού»[3]. Κατά τον μέγαν αυτόν ασκητήν, η πρώτη κλήσις γίνεται απ’ ευθείας εκ του Θεού· η Δευτέρα δια μέσου των ανθρώπων· και εν τέλει η τρίτη εξ ανάγκης. Χαρακτηριστικόν της πρώτης είναι μία έμπνευσις, η οποία πληροί την καρδίαν του ανθρώπου, έτι και εις τον ύπνον, έλκουσα αυτόν ακρατήτως προς την αγάπην του Θεού, προς τας εντολάς του Χριστού. Η δευτέρα, η δια μέσου των ανθρώπων, συμβαίνει, όταν φλεχθή τις υπό της επιθυμίας του Θεού μέσω λόγου ή επιδράσεως αγίων ανθρώπων. Η τρίτη, η εξ ανάγκης, προέρχεται εξ επισυμβάντων [//28] εις ημάς κινδύνων ζωής, συμφορών ή απωλείας συγγενών, γεγονότων τα οποία παρακινούν τον άνθρωπον να καταφύγη προς τον Θεόν.

Ας προσθέσωμεν όμως εις την διδασκαλίαν των Αγίων Πατέρων ωρισμένας παρατηρήσεις, τας οποίας συνεκεντρώσαμεν κατά την μακροχρόνιον επικοινωνίαν ημών μετά πολλών ασκητών του Αγίου Όρους.

 Άνθρωποι τινες ανδρούμενοι εν τη Εκκλησία δια των αιωνοβίων παραδόσεων Αυτής, δια της υπερόχου λατρείας, των θείων μυστηρίων, των ανεξαντλήτων λειτουργικών και δογματικών θησαυρών –δυνάμει των οποίων γεννάται εντός αυτών αγαλλίασις και ειρήνη– δεν υπόκεινται εις οξείας κρίσεις και βιαίας μεταστροφάς. Η πνευματική αυτών αύξησις συντελείται άνευ θυελλωδών ρήξεων. Ενίοτε εις τοιαύτας ψυχάς γεννάται εκ νεότητος εισέτι βαθεία και ισχυρά έφεσις προς τον Θεόν, η οποία κυριαρχεί εφ’ όλου του είναι αυτών. Αι τοιαύται ψυχαί προσέρχονται εις τον μοναχισμόν κατά τρόπον απλούν και φυσικόν.

Εντελώς διάφορος είναι η περίπτωσις εκείνων, οι οποίοι ούτως ή άλλως απώλεσαν τον Θεόν, επορεύθησαν μακράν Αυτού ή και επάλαισαν μετ’ Αυτού. Η «μεταστροφή» αυτών λαμβάνει συνήθως μορφήν οξείας εσωτερικής κρίσεως, συνοδευομένης πολλάκις υπό κλονισμών και διαταραχών. Εις τοιαύτας περιπτώσεις είναι δυνατόν να προκληθούν ψυχικαί ασθένειαι ή άλλαι ψυχοπαθολογικαί καταστάσεις μέχρι παραφροσύνης. Η πνευματική αναγέννησις τοιούτων ανθρώπων ενίοτε εξ εσχάτης –από πάσης επόψεως– πτώσεως επιτελείται δυνάμει εντόνου βιώσεως της χάριτος, η οποία επί ψυχολογικού επιπέδου εμφανίζεται ως ιδιαίτερον είδος «αποφασιστικότητος».

[//29] Η χάρις εισάγουσα τον άνθρωπον εις τον κόσμον του Θείου Φωτός, παρά την ελκυστικήν αυτής δύναμιν, δεν αίρει την ελευθερίαν της βουλήσεως αυτού ούτε απαλλάσσει αυτόν τελείως εκ περαιτέρω πάλης, έτι δε και από αμφιταλαντεύσεων. Οι λαβόντες πείραν της χάριτος εκτίθενται εις πειρασμούς και δυνατόν να φθάσουν έτι μέχρι δαινομικού σκοτασμού, οπότε η αποκτηθείσα γνώσις, καταλιπούσα αναποφεύκτως βαθέα ίχνη εις την νοητικήν συνείδησιν του ανθρώπου, δυνατόν να παραδοθή εις την υπηρεσίαν του κακού. «Και γίνεται τα έσχατα του ανθρώπου εκείνου χείρονα των πρώτων», λέγει ο Χριστός (Ματθ. ιβ’ 45, Λουκ. ια’ 26).

Ενίοτε, εν τούτοις, η χάρις εκχέεται τοσούτον αφθόνως, ώστε η ψυχή εν βαθεία αισθήσει και εναργώς αισθάνεται την ανάστασιν αυτής. Τότε η εσωτερική μαρτυρία του Πνεύματος περί της αληθείας καθίσταται τοσούτον οφθαλμοφανής, ώστε εις την ψυχήν δεν μένει πλέον χώρος δι’ αμφιβολίας ή ταλαντεύσεις. Η αγάπη προς τον Θεόν υπερπληροί όλην την ύπαρξιν και η έλξις προς Αυτόν κυριαρχεί πάσης άλλης επιθυμίας. Εις τοιαύτας περιπτώσεις η ψυχή στερεούται καθ’ όλην την μετέπειτα ζωήν και λαμβάνει την ελευθερίαν εκ των εσωτερικών συγκρούσεων εις όλον το βάθος αυτής. Τότε δεν υπάρχουν εις αυτήν βασανιστικαί αναζητήσεις της αληθείας και όλη η πάλη αυτής εις το εξής συγκεντρούται εις την προσπάθειαν, όπως πραγματοποιήση εν τη ζωή αυτής το γνωσθέν κατά την ώραν της Θείας επισκέψεως.

Δεν θα επεκταθώμεν περισσότερον εις το θέμα τούτο. Θα είπωμεν μόνον ότι οι Άγιοι Πατέρες ουδέποτε κατεφρόνησαν οιονδήποτε είδος κλήσεως, διότι η ιστορία της Εκκλησίας γνωρίζει πλήθος περιπτώσεων κατά [//30] τας οποίας οι κληθέντες κατά το τρίτον είδος, ήτοι εξ ανάγκης, κατώρθωσαν να επιτύχουν εις το τέλος της οδού αυτών μεγαλυτέραν τελειότητα, ή οι κληθέντες έτι και κατά το πρώτον είδος. Όθεν οι Πατέρες έκρινον ουχί εκ της αρχής της οδού, αλλά εκ της τελειώσεως αυτής.

Περί των τριών αποταγών

Εις αναλογίαν τινά προς τα τρία είδη κλήσεως ευρίσκονται αι τρεις αποταγαί, ως επίσης και οι τρεις βαθμοί της μοναχικής αφιερώσεως. Κατά τον Άγιον Παφνούτιον αι τρείς αύται απαρνήσεις εξελίσσονται κατά την ακόλουθον τάξιν:

Πρώτον, όταν σωματικώς εγκαταλείπωμεν πλούτον και κτήσεις του κόσμου τούτου. Δεύτερον, όταν εγκαταλείπωμεν τας προτέρας συνηθείας και τα πάθη, τόσον του σώματος όσον και της ψυχής. Και εν τέλει, τρίτον, όταν αποχωρίζωμεν τον νουν από παντός ορατού και προσκαίρου, και βυθιζώμεθα εν πνεύματι εις την θεωρίαν του αοράτου και αιωνίου. Ο μέγας Αββάς Παφνούτιος λέγει: «Αι τρεις αύται αποταγαί είναι απαραίτητοι δια να φθάση τις εις την τελειότητα».

Εις το σημείον τούτο φαίνεται άκρως ενδιαφέρον να αναφέρωμεν την περί της αναγκαιότητος των τριών αποταγών διδασκαλίαν ενός άλλου μεγάλου διδασκάλου του ανατολικού μοναχισμού, του Αγίου Ιωάννου της Κλίμακος, ο οποίος εκφράζεται ως εξής: «Ουδείς εν τω ουρανίω νυμφώνι στεφανηφορών εισελεύσεται, μη την πρώτην και δευτέραν και τρίτην αποταγήν αποταξάμενος· λέγω δη, την πάντων των πραγμάτων και ανθρώπων και γονέων· και την εκκοπήν του ιδίου θελήματος· [//31] και τρίτην αποταγήν της κενοδοξίας, της επακολουθούσης τη υπακοή»[4].

Εάν νυν αποπειραθώμεν να συγκρίνωμεν την διδασκαλίαν των δύο Αγίων, εκ πρώτης όψεως θα σχηματισθή η εντύπωσις ότι η «έκτασις» των υποδειχθεισών υπ’ αυτών τριών αποταγών δεν είναι η αυτή. Ο Άγιος Ιωάννης αρχίζει τρόπον τινα δια μεγαλυτέρας αποταγής και καταλήγει εις μικροτέραν εν αντιθέσει προς τον Άγιον Παφνούτιον. Ο τελευταίος, εν τη αναλύσει αυτού, την αποταγήν των συγγενών συμπεριλαμβάνει εις έν μετά της εγκαταλείψεως των προτέρων συνηθειών, του τρόπου σκέψεως, των ηθικών έξεων και εν γένει των κοσμικών παθών, ήτοι εν τη Δευτέρα αποταγή. Ο δε της Κλίμακος Άγιος απαιτεί τούτο, ήτοι την εγκατάλειψιν πάντων εν γένει των ανθρώπων, μεταξύ των οποίων και των γονέων, ήδη εις το πρώτον στάδιον. Εν τη Δευτέρα αποταγή ομιλεί μόνον περί της εκκοπής του ιδίου θελήματος και εν τη τρίτη περί της απαρνήσεως πάσης κενοδοξίας.

Θα ηδύνατο εν τούτοις να παρατηρήση τις ενταύθα την εκπληκτικήν ενότητα του πνεύματος και της παραδόσεως, παρά την εξωτερικήν διαφοράν των διατυπώσεων, η οποία μαρτυρεί απλώς περί της γνησιότητος και ανεξαρτησίας των δύο προσωπικών εμπειριών. Η μόνη διαφορά έγκειται εις την «έκτασιν» της πρώτης αποταγής.

Δια τον εισερχόμενον εις το στάδιον της ασκήσεως ο Άγιος Παφνούτιος θεωρεί επαρκή εν τη πρώτη αποταγή την εξωτερικήν μόνον εγκατάλειψιν του κόσμου [//32] και των υλικών κτήσεων, και κατατάσσει ήδη εις την περαιτέρω ζωήν την πάλην κατά των παθών και των προλήψεων της προγενεστέρας ζωής. Ο Άγιος Ιωάννης της Κλίμακος, αντιθέτως, απαιτεί εξ αρχής την αποταγήν από πάντων των ανθρώπων, ει δ’ άλλως θεωρεί ούτος αβεβαίαν την έξοδον εκ του κόσμου. Εν συνεχεία, ήτοι εν τη δευτέρα αποταγή, ομιλεί περί της πάλης κατά των παθών, δεικνύων ήδη κατ’ ακριβέστερον τρόπον το κέντρον της πάλης αυτής, και εις τούτο αναμφιβόλως έγκειται η ανωτερότης της διατυπώσεως αυτού.

Αλλά και εν τη τρίτη αποταγή η διατύπωσις του Αγίου Ιωάννου είναι  επίσης τελειοτέρα, καίτοι κατά το περιεχόμενον αυτής παραμένει εντελώς ομοία προς εκείνην του Αγίου Παφνουτίου. Ο τελευταίος εις την τρίτην αποταγήν ομιλεί περί της αποσπάσεως του νοός από παντός ορατού και της καταδύσεως του πνεύματος εις την θεωρίαν του αοράτου και αιωνίου. Εν τη ψυχή του μη εισέτι κεκαθαρμένου από των παθών ασκητού δύναται η διατύπωσις αύτη να διεγείρη την ενέργειαν της φαντασίας, διότι το «αόρατον και αιώνιον» θα ηδύνατο να είπη τις, ίσταται εισέτι εκτός του ανθρώπου. Η διατύπωσις δε του Αγίου Ιωάννου –«αποταγή κενοδοξίας»– εισάγει τον ασκητήν εις αυτό τούτο το βάθος της εσωτερικής πάλης, και δεν επιτρέπει εις τον νουν να περιπλανάται εις «υψηλάς σφαίρας», αλλ’ αναγκάζει αυτόν να νήφη έως τέλους.

Καίτοι επέτρεψα εις εμαυτόν να εκφράση γνώμην περί ανωτερότητος των διατυπώσεων των τριών βαθμών αποταγής του Αγίου Ιωάννου έναντι εκείνων του Αββά Παφνουτίου, όμως επαναλαμβάνω ότι είναι αύται τελειότεραι μόνον υπό την, ούτως ειπείν, ασκητικο-παιδαγωγικήν [//33] άποψιν, ενώ κατ’ ουσίαν παραμένουν εντελώς αι αυταί.

Κατά τον Ιωάννην της Κλίμακος η αποταγή της κενοδοξίας ουδέν άλλο είναι, ει μη η οδός προς μετάθεσιν του πνεύματος ημών εις τον κόσμον του αιωνίου. Εν αυτή τη αποταγή περικλείεται η υπερνίκησις της εξουσίας του κόσμου εφ’ ημάς.

Εις τί συνίσταται όμως η νίκη επί του κόσμου;

Γνωρίζομεν εν τη Εκκλησία σειράν αγίων ιδιάζοντος τύπου, –τους «δια Χριστόν σαλούς». Εν αυτή ακριβώς τη μορφή της χριστιανικής ασκήσεως εμφανίζεται ιδιαιτέρως σαφώς ο τρίτος βαθμός της αποταγής.

Ο σκοπός του «δια Χριστόν σαλού» είναι να καταφρονήται υπό του κόσμου και των ανθρώπων. Πολλοί δεν δύνανται να εννοήσουν την άσκησιν ταύτην και διακρίνουν εν αυτή διαστροφήν, ενώ κατ’ ουσίαν είναι ο ύψιστος βαθμός αποφυγής της δόξης παρά των ανθρώπων, και εν τούτω ακριβώς έγκειται η νίκη επί του κόσμου. Ο Κύριος λέγει: «Ου θέλετε ελθείν προς Με ίνα ζωήν έχητε. Δόξαν παρά ανθρώπων ου λαμβάνω· αλλ’ έγνωκα υμάς ότι την αγάπην του Θεού ουκ έχετε εν εαυτοίς … Πώς δύνασθε υμείς πιστεύσαι, δόξαν παρά αλλήλων λαμβάνοντες, και την δόξαν την παρά του μόνου Θεού ου ζητείτε;» (Ιωάν. ε’ 40-44). Εκ των λόγων τούτων του Χριστού συμπεραίνομεν ότι η αποδοχή της «δόξης παρά ανθρώπων» είναι πρόσκομμα έτι και δια την πίστιν. Θέλω να είπω ότι, εάν δι’ αυτής της ζωής ημών ακολουθήσωμεν την κατά τον Ιωάννην αποταγήν της κενοδοξίας, τότε θα ίδωμεν ότι αύτη κατά τον ασφαλέστερον τρόπον θα οδηγήση τον άνθρωπον ακριβώς εις το να μετοικήση ούτος δια του νοός και του πνεύματος αυτού εις τον Θείον κόσμον, εξερχόμενος [//34] του προσκαίρου. Η κατάστασις αύτη έχει και άλλην δυνατότητα εφαρμογής, ήτοι την απομάκρυνσιν εις την έρημον, ως λέγει ο Προφήτης Δαβίδ: «Ιδού εμάκρυνα φυγαδεύων και ηυλίσθην εν τη ερήμω» (Ψαλμ. νδ’ 8). Και ο Απόστολος Παύλος λέγει: «Άρτι γαρ ανθρώπους πείθω ή Θεόν; Ή ζητώ ανθρώποις αρέσκειν; Ει γαρ έτι ανθρώποις ήρεσκον, Χριστού δούλος ουκ αν ήμην» (Γαλ. α’ 10). Και ευθύς αμέσως συνεχίζει: «Γνωρίζω δε υμίν, αδελφοί, το ευαγγέλιον το ευαγγελισθέν υπ’ εμού ότι ουκ έστι κατά άνθρωπον· ουδέ γαρ εγώ παρά ανθρώπου παρέλαβον αυτό ούτε εδιδάχθην, αλλά δι’ αποκαλύψεως Ιησού Χριστού» (Γαλ. α’ 11-12).

Και ούτως εάν το Ευαγγέλιον τούτο δεν είναι «κατά άνθρωπον» και ούτε διδάσκηται υπ’ ανθρώπων, τότε αναμφιβόλως η τρίτη αποταγή κατά τον Ιωάννην, ήτοι η της κενοδοξίας, αποτελεί την ευθείαν οδόν, ήτις οδηγεί εις την μετοίκησιν του πνεύματος ημών εις τον Θείον κόσμον.

Περί των τριών σταυρών

Η διδασκαλία περί των τριών αποταγών, απαραιτήτων δια την ανάβασιν προς την τελειότητα, συμπίπτει μετά του λόγου περί των τριών σταυρών, αντιστοίχων προς αυτάς. Εκάστη των αποταγών είναι κατ’ ουσίαν η αποδοχή ενός σταυρού. Και εις τους Αγίους Πατέρας ευρίσκομεν αυστηράς παραινέσεις όπως η ανάβασις επί εκάστου σταυρού πραγματοποιήται συμφώνως προς τας δυνάμεις εκάστου. Αι απόπειραι αναβάσεως επί του σταυρού του αντιστοιχούντος προς την τελευταίαν αποταγήν τιμωρούνται αυστηρώς, εάν γίνωνται προώρως, ήτοι ουχί δια της επιγνώσεως εκείνης [//35] η οποία οφείλει να συνοδεύη ταύτας. Ωμίλησα περί επιγνώσεως, αλλά θα προετίμων μάλλον να είπω περί εμπειρίας και πραγματικής πνευματικής καταστάσεως του ανθρώπου. Εκείνος ο οποίος, πριν ή ασκηθή εις τα ταπεινότερα, αναγινώσκων τα έργα των Αγίων Πατέρων, ορμά υπερηφάνως να ανέλθη εις το ύψος της καθαράς προσευχής, ήτοι προς τον τελευταίον σταυρόν, ούτος κατακρημνίζεται οικτρώς εις την γην. Μετά ιδιαιτέρας δυνάμεως ομιλεί περί τούτου ο Όσιος Ισαάκ ο Σύρος, ως επίσης και ο Άγιος Θεοφάνης ο Έγκλειστος, μέγας ασκητής, θεολόγος και επίσκοπος του παρελθόντος αιώνος. Ο τελευταίος έγραψε και θαυμάσιον λόγον, Περί των τριών σταυρών. Κατ’ αυτόν, η πρώτη μορφή σταυρού είναι ο εξωτερικός σταυρός, επιβαλλόμενος υπό των συμφορών και των θλίψεων, αι οποίαι συναντούν τον άνθρωπον κατά την διάρκειαν της επιγείου αυτού ζωής. Ο δεύτερος σταυρός είναι η εσωτερική πάλη του ανθρώπου μετά των παθών και των επιθυμιών. Και ο τρίτος είναι ο σταυρός της ολοκληρωτικής παραδόσεως ημών εις το θέλημα του Θεού. Ο τελευταίος ούτος, κατά τον Θεοφάνην την Έγκλειστον, είναι συνέπεια των δωρεών της χάριτος του Αγίου Πνεύματος και εν τη τελειοτέρα αυτού μορφή αρμόζει μόνον εις τους τελείους. Ενταύθα συναντώμεν εκ νέου διαφόρους διατυπώσεις, αλλά μετ’ απαραλλάκτου κατ’ ουσίαν περιεχομένου και πνεύματος. Εν τούτοις την απόδειξιν ότι η πλήρης εγκατάλειψις εις το θέλημα του Θεού είναι ουχί άλλο τι αλλ’ η τρίτη αποταγή, αφίνομεν δι’ άλλην περίπτωσιν, προκειμένου να μεταβώμεν εν συνεχεία εις το θέμα των τριών βαθμίδων και των τριών βασικών υποσχέσεων του μοναχισμού.

Kindly Bookmark this Post using your favorite Bookmarking service:
!-