Μονή Ξηροποτάμου Εξωνάρθηκας 1783
Έργο των ζωγράφων Κωνσταντίνου, Αθανασίου και Ναούμ από την Κορυτσά
Στο πάνω μέρος αναγράφεται: ΕΓΩ ΕΙΜΙ [Τ]Ο Α ΚΑΙ ΤΟ Ω, ΑΡΧΗ ΚΑΙ ΤΕΛΟΣ (Αποκ. κα΄, 6) Η παράσταση επιζωγραφίστηκε το έτος 1896 από τον ιερομόναχο Γρηγόριο.
Με αφορμή την έκδοση της διδακτορικής διατριβής του Αρχαιολόγου Γεωργίου Τσιμπούκη με θέμα: «Η Αποκάλυψη του Ιωάννη στη μνημειακή ζωγραφική του Αγίου Όρους» θελήσαμε να μάθουμε περισσότερα για τη θέση της Αποκάλυψης στους Αθωνικούς κύκλους εικονογράφησης.
Εισαγωγικά να τονίσουμε ότι οι δέκα εικονογραφικές σκηνές της Αποκάλυψης του Ιωάννη που σώζονται στο Άγιον Όρος βρίσκονται στις μονές: Διονυσίου, Ξενοφώντος, Δοχειαρίου, Μεγίστης Λαύρας, Φιλοθέου, Καρακάλλου, Ξηροποτάμου, Ιβήρων και Ζωγράφου. Η συνολική παρουσίαση των σημαντικών αυτών τοιχογραφιών εκτείνεται χρονικά σε τρεις αιώνες (μέσα 16ου – μέσα 19ου αιώνα) και εν συνεχεία διαδόθηκε και στην υπόλοιπη Ορθόδοξη Ανατολή. Ας δούμε τι μας είπε ο κ. Γεώργιος Τσιμπούκης.
Εισαγωγικά να τονίσουμε ότι οι δέκα εικονογραφικές σκηνές της Αποκάλυψης του Ιωάννη που σώζονται στο Άγιον Όρος βρίσκονται στις μονές: Διονυσίου, Ξενοφώντος, Δοχειαρίου, Μεγίστης Λαύρας, Φιλοθέου, Καρακάλλου, Ξηροποτάμου, Ιβήρων και Ζωγράφου. Η συνολική παρουσίαση των σημαντικών αυτών τοιχογραφιών εκτείνεται χρονικά σε τρεις αιώνες (μέσα 16ου – μέσα 19ου αιώνα) και εν συνεχεία διαδόθηκε και στην υπόλοιπη Ορθόδοξη Ανατολή. Ας δούμε τι μας είπε ο κ. Γεώργιος Τσιμπούκης.
Πεμπτουσία: Γιατί επιλέξατε ως θέμα σας τους εικονογραφικούς κύκλους της Αποκάλυψης; Ποια είναι η σημασία του για την επιστήμη της Ιστορίας και της Αρχαιολογίας;
Γ.Τ.: Η Αποκάλυψη του Ιωάννη με απασχολεί εδώ και αρκετά χρόνια. Πρόκειται για ένα προφητικό βιβλίο με βαθύ και συχνά δυσερμήνευτο περιεχόμενο, στο οποίο περιγράφονται με ζωντανό τρόπο οι αγώνες της στρατευόμενης Εκκλησίας, αλλά και η δικαίωσή τους, η οποία επισφραγίζεται με την τελική νίκη του Χριστιανισμού και την εγκαθίδρυση της Νέας Ιερουσαλήμ. Αυτή η σπουδαία προφητεία, με την οποία ολοκληρώνεται η Αγία Γραφή, εικονογραφείται για πρώτη φορά στο Άγιον Όρος το 16ο αιώνα. Οι τοιχογραφίες της μονής Διονυσίου (λίγο μετά το 1553) και οι υπόλοιποι εννιά εικονογραφικοί κύκλοι που φιλοτεχνήθηκαν στον Άθωνα ως τα μέσα του 19ουαιώνα προκάλεσαν το ερευνητικό μου ενδιαφέρον, καθώς διαπίστωσα ότι οι απεικονίσεις αυτές εδώ και αιώνες διδάσκουν με παραστατικό και εύληπτο τρόπο, ακόμη και σε μη εγγράμματους ανθρώπους, το σχέδιο του Θεού για τη σωτηρία του κόσμου όπως αυτό αποκαλύφθηκε στον Ιωάννη.
Οι αθωνικές παραστάσεις της Αποκάλυψης είναι σημαντικές για τη σύγχρονη έρευνα όχι μόνο γιατί αντικατοπτρίζουν τους προβληματισμούς των ανθρώπων της μεταβυζαντινής εποχής αναφορικά με τα έσχατα, αλλά και επειδή μέσα από αυτές καθιερώθηκε η Αποκάλυψη ως εικονογραφικό θέμα στην ορθόδοξη ζωγραφική.
Πεμπτουσία: Ποιοι πιστεύετε πως είναι οι λόγοι που διαδόθηκε εικονογραφικά η Αποκάλυψη τον 16ο αιώνα και όχι νωρίτερα και μάλιστα στο Άγιον Όρος;
Γ.Τ.: Η Ανατολική Εκκλησία ήδη από τους πρώτους αιώνες, προκειμένου να αποφύγει μία λανθασμένη χιλιαστική ερμηνεία της Αποκάλυψης, αμφισβήτησε έντονα τη θεοπνευστία της και δεν τη συμπεριέλαβε στον «κανόνα» της Καινής Διαθήκης. Καθοριστικό ρόλο έπαιξαν και οι αποφάσεις της Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου (691-692), συγκεκριμένα ο κανόνας πβ΄, σύμφωνα με τον οποίο απαγορεύτηκαν οι συμβολικές απεικονίσεις του Χριστού (π. χ. ως Αμνού), αλλά και η εικονομαχική κρίση (726-843), κατά τη διάρκεια της οποίας καταστράφηκαν εκατοντάδες εικονιστικές παραστάσεις, ορισμένες από τις οποίες ενδεχομένως να προέρχονταν και από το βιβλίο της Αποκάλυψης. Η ένταξη της Αποκάλυψης στον «κανόνα» της Ανατολικής Εκκλησίας φαίνεται ότι δεν πραγματοποιήθηκε πριν από το 14ο αιώνα, γεγονός που, κατά συνέπεια, δεν επέτρεψε και τη δημιουργία ενός πλήρους εικονογραφικού κύκλου, αφού οι ορθόδοξοι αγιογράφοι είχαν ήδη από το 10οαιώνα προσανατολιστεί στην παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας, η οποία έχει κοινό συμβολικό περιεχόμενο με την Αποκάλυψη.
Το 16ο αιώνα είχαν ωριμάσει πλέον οι συνθήκες για την εικονογράφηση της Αποκάλυψης. Οι καταπιεσμένοι εθνικά, κοινωνικά, θρησκευτικά και οικονομικά υπόδουλοι χριστιανοί φαίνεται ότι βρίσκουν καταφύγιο στους «πιστούς και αληθινούς» λόγους του Χριστού (Αποκ. κα΄, 5), μέσα από τους οποίους διατυπώνεται η υπόσχεση για την Έλευσή Του (Αποκ. κβ΄, 7, 12 και 20). Επιπρόσθετα, ώθηση στη διάδοση του προφητικού κειμένου έδωσε και η κίνηση ορισμένων λογίων που μετέφρασαν σε απλή και κατανοητή γλώσσα την Αγία Γραφή, καθιστώντας το περιεχόμενό της προσιτό σε ακόμη περισσότερους ανθρώπους. Παράλληλα, δεν πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός ότι η δημιουργία του πρώτου αθωνικού κύκλου της Αποκάλυψης στη μονή Διονυσίου (λίγο μετά το 1553) πραγματοποιήθηκε σε μία πολύ ευνοϊκή για την τέχνη στο Άγιον Όρος συγκυρία, που συμπίπτει με την περίοδο της ηγεμονίας του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπή (1522-1560), ο οποίος είναι γνωστό ότι είχε παραχωρήσει στις αθωνικές μονές φοροαπαλλαγές και άλλα προνόμια.
Πεμπτουσία: Πώς συνδέονται οι εικονογραφικοί κύκλοι-σκηνές με το κείμενο του Ιωάννη;
Γ.Τ.: Οι αθωνικοί εικονογραφικοί κύκλοι συνδέονται άρρηκτα με το κείμενο της Αποκάλυψης του Ιωάννη. Είναι, βέβαια, γνωστό ότι οι ζωγράφοι κατά την εκτέλεση ενός ζωγραφικού διακόσμου συχνά συμβουλεύονταν διάφορα «εγχειρίδια», όπως η Ερμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης του Διονυσίου εκ Φουρνά, ενώ ασφαλώς χρησιμοποιούσαν και κάποια εικονογραφικά πρότυπα, όπως ανθίβολα, ξυλογραφίες, χαλκογραφίες κ. ά. Ωστόσο, από τη μελέτη των κύκλων της Αποκάλυψης του Αγίου Όρους έγινε φανερό ότι οι ζωγράφοι χρησιμοποιούσαν και το ίδιο το κείμενο του Ιωάννη, από το οποίο όχι μόνον αντλούσαν το περιεχόμενο των συχνά εκτενών συνοδευτικών επιγραφών, αλλά ενίοτε εμπνέονταν για τη δημιουργία νέων εικονογραφικών στοιχείων.
Πεμπτουσία: Πόσες περίπου είναι οι σκηνές εικονογράφησης; Συναντώνται σε όλες τις μονές;
Γ.Τ.: Στο βιβλίο μου Η Αποκάλυψη του Ιωάννη στη μνημειακή ζωγραφική του Αγίου Όρους, που εκδόθηκε πρόσφατα από τις εκδόσεις Bookstars, η εικονογράφηση – για καθαρά μεθοδολογικούς λόγους – διαρθρώνεται σε είκοσι τέσσερις σκηνές, μία περίπου για κάθε κεφάλαιο του προφητικού βιβλίου.
Ο εικονογραφικός κύκλος της μονής Ξηροποτάμου (1783), έργο των ζωγράφων Κωνσταντίνου, Αθανασίου και Ναούμ από την Κορυτσά, οπωσδήποτε μπορεί να θεωρηθεί ο πληρέστερος από άποψης περιεχομένου κύκλος, αφού διηγείται σχεδόν ολόκληρο το βιβλίο της Αποκάλυψης. Οι υπόλοιποι αθωνίτες ζωγράφοι – στις μονές Διονυσίου, Ξενοφώντος, Δοχειαρίου, Φιλοθέου, Καρακάλλου, Ιβήρων, Ζωγράφου και Μεγίστης Λαύρας – παραλείπουν να εικονογραφήσουν κατά περίπτωση ορισμένα μόνον κεφάλαια, όπως π. χ. ο Νικηφόρος από την Ευρυτανία, ο οποίος στον κύκλο της μονής Ιβήρων (1795) παραλείπει τα κεφάλαια ια΄, ιθ΄ και κ΄-κα΄. Ωστόσο, δεν λείπουν και οι περιπτώσεις κατά τις οποίες η διήγηση του προφητικού βιβλίου περιορίζεται – λόγω έλλειψης διαθέσιμου προς εικονογράφηση χώρου – σε λίγες μόνο σκηνές, όπως συμβαίνει στον εξωνάρθηκα του παρεκκλησίου της Παναγίας Πορταΐτισσας (Κουκουζέλισσας), έργο του 1715, στο οποίο ο ζωγράφος ιστορεί μόλις επτά παραστάσεις.
Εντός των ημερών στο β΄μέρος της συνεντεύξεως θα απαντηθούν και τα παρακάτω ερωτήματα:
Θα μπορούσατε να ξεχωρίσετε μια σκηνή που νομίζετε ότι αξίζει ιδιαιτέρας προσοχής λόγω της θεολογικής ή αρχαιολογικής σπουδαιότητάς της;
Βλέπετε να αποτυπώνεται η θεολογία ή η θεολογική παιδεία των μαϊστόρων-ζωγράφων στις σκηνές της Αποκάλυψης;
Θεωρείτε ότι στοιχεία της δυτικής τέχνης κατά την μεταβυζαντινή περίοδο επηρέασαν και τους αθωνικούς κύκλους ή ακόμη και να τους επέβαλαν;
Αναφέρετε στο έργο σας τον Διονύσιο εκ Φουρνά. Πώς συνδέεται με τους αθωνικούς εικονογραφικούς κύκλους, αφού πρόκειται και για μεταγενέστερό τους;
Πώς η καλλιτεχνική εικονογραφία της Αποκάλυψης μπορεί να αφορά το σύγχρονο άνθρωπο;
Θα προτείνατε μια διεπιστημονική έρευνα π. χ. Θεολογίας και Αρχαιολογίας για μια συστηματικότερη προσέγγιση του βιβλίου της Αποκάλυψης;
Πεμπτουσία: Θα μπορούσατε να ξεχωρίσετε μια σκηνή που νομίζετε ότι αξίζει ιδιαιτέρας προσοχής λόγω της θεολογικής ή αρχαιολογικής σπουδαιότητάς της;
Γ.Τ.: Κάθε σκηνή της Αποκάλυψης, είτε αυτή επικεντρώνεται στους μελλοντικούς αγώνες του χριστεπώνυμου πληρώματος της Εκκλησίας, είτε προϊδεάζει για τη δικαίωσή του, είτε αυτή προκαλεί τρόμο στον πιστό, είτε στοχεύει στην ανακούφισή του, αποτελεί ένα μέρος από το σωτηριώδες σχέδιο του Θεού. Από την άποψη αυτή, όλες οι σκηνές της Αποκάλυψης είναι διδακτικές.
Φαίνεται, ωστόσο, ότι μία συγκεκριμένη σκηνή, αυτή που περιγράφε
ται στο δέκατο ένατο κεφάλαιο και την οποία περιγράφω ως «Η νίκη του Λόγου του Θεού κατά των αντίθεων δυνάμεων» (Αποκ. ιθ΄, 11-21) είναι ιδιαίτ
ερα αγαπητή στους αθωνίτες ζωγράφους, αφού απαντά σε όλες τις αθωνικές μονές. Πράγματι, αν αναλογιστεί κανείς ότι οι άνθρωποι της μεταβυζαντινής εποχής στη συνείδησή τους είχαν ταυτίσει το αντίθεο στράτευμα με τους Οθωμανούς κατακτητές και το θηρίο με το Σουλτάνο, μπορεί εύκολα να αντιληφθεί την προτίμηση των αθωνιτών ζωγράφων στη συγκεκριμένη σκηνή, αφού αυτή προοικονομούσε για τους ορθοδόξους τη λύτρωσή τους από το ζυγό των αλλοθρήσκων.
Πεμπτουσία: Βλέπετε να αποτυπώνεται η θεολογία ή η θεολογική παιδεία των μαϊστόρων-ζωγράφων στις σκηνές της Αποκάλυψης;
Γ. Τ.: Σε ένα ζωγραφικό σύνολο δεν είναι πάντα εύκολο να διαγνώσει ο ερευνητής το βαθμό της παιδείας ενός μαΐστορα-ζωγράφου, πολύ περισσότερο όταν η διάγνωση αυτή αφορά στη θεολογική του κατάρτιση. Οι συνοδευτικές επιγραφές των παραστάσεων, ορθογραφημένες ή μη, οπωσδήποτε αποτελούν ένα δείκτη για το βαθμό «εγγραμματοσύνης» των ζωγράφων, ωστόσο, όπως σωστά επισημαίνει ο Αδαμάντιος Κοραής, άλλη είναι η «παιδεία της κεφαλής», δηλαδή η κατοχή γνώσεων, και άλλη η «παιδεία του στήθους», δηλαδή η ηθική καλλιέργεια. Σε κάθε περίπτωση, οι σκηνές της Αποκάλυψης που σήμερα σώζονται στο Άγιον Όρος φαίνεται ότι συνελήφθησαν από πνευματικά καταρτισμένους ανθρώπους, πιθανότατα μέλη της αδελφότητας κάθε μονής, οι οποίοι καθοδηγούσαν τους αγιογράφους στο έργο τους.
Πεμπτουσία: Θεωρείτε ότι στοιχεία της δυτικής τέχνης κατά την μεταβυζαντινή περίοδο επηρέασαν και τους αθωνικούς κύκλους ή ακόμη και να τους επέβαλαν;
Γ.Τ.: Ήδη από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα είχε διαπιστωθεί ότι ο παλαιότερος χρονικά κύκλος, αυτός που κοσμεί τη στοά έξω από την τράπεζα της μονής Διονυσίου (λίγο μετά το 1553), βασίστηκε σε δυτικά χαρακτικά των Dürer (1498), Cranach (1522), Holbein (1523) κ. ά., ενώ και σε μεταγενέστερους αθωνικούς κύκλους εντοπίζονται επιδράσεις από δυτικές χαλκογραφίες. Ωστόσο, αυτό που πρέπει να τονιστεί είναι ότι οι αθωνίτες ζωγράφοι, έστω και αν δανείζονται από τα δυτικά έργα κάποια στοιχεία που αφορούν στη γενική διάταξη, σε κάποια εικονογραφική λεπτομέρεια ή ενίοτε στο ύφος, κατά βάση εργάστηκαν κατά τον «ορθόδοξο» τρόπο, φιλοτεχνώντας έργα προορισμένα για τη διδασκαλία ορθόδοξων πιστών. Συνεπώς, σε καμία περίπτωση οι όποιες επιδράσεις από την τέχνη της Δύσης δεν θα πρέπει να θεωρηθούν αποφασιστικής σημασίας.
Πεμπτουσία: Αναφέρετε στο έργο σας τον Διονύσιο εκ Φουρνά. Πώς συνδέεται με τους αθωνικούς εικονογραφικούς κύκλους, αφού πρόκειται και για μεταγενέστερό τους;
Γ.Τ.: Πράγματι, ο ιερομόναχος-αγιογράφος Διονύσιος από τον Φουρνά Ευρυτανίας αναφέρεται συχνά στη μελέτη μου λόγω της Ερμηνείας της Ζωγραφικής Τέχνης, ενός έργου που συντάχθηκε κατά τα έτη 1729-1732 και το οποίο περιείχε οδηγίες προς τους ζωγράφους για τον τρόπο εικονογράφησης διαφόρων παραστάσεων, μεταξύ των οποίων και της Αποκάλυψης του Ιωάννη. Όπως είναι γνωστό, ο Διονύσιος έζησε για αρκετά χρόνια στο Άγιον Όρος και διατηρούσε στις Καρυές εργαστήριο αγιογραφίας, ενώ έργα του σώζονται σε διάφορες μονές του Άθωνα. Από τη μελέτη μου κατέστη σαφές ότι οι αγιογράφοι του 18ου και 19ου αιώνα, όπως είναι λογικό, είχαν υπόψη τους και εφάρμοσαν σε αρκετές περιπτώσεις ορισμένες από τις υποδείξεις της Ερμηνείας κατά την εικονογράφηση της Αποκάλυψης.
Μπορεί, όμως, να ισχυριστεί κανείς ότι επιδράσεις του Διονυσίου εκ Φουρνά εντοπίζονται στους κύκλους της Αποκάλυψης του Ιωάννη που ολοκληρώθηκαν το 16ο και 17ο αιώνα, πριν δηλαδή από τη συγγραφή της Ερμηνείας; Ασφαλώς όχι. Ωστόσο, δεν πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός ότι ο Διονύσιος, όπως έχει αποδειχθεί από τη μέχρι σήμερα έρευνα, κατά τη συγγραφή τηςΕρμηνείας χρησιμοποίησε παλαιότερες «ερμηνείες», οι οποίες δυστυχώς δεν έφτασαν ως τις μέρες μας. Συνεπώς, η αντιπαραβολή της Ερμηνείας με προγενέστερα του 1730 ζωγραφικά σύνολα δεν μπορεί να θεωρηθεί άνευ ουσίας.
Πεμπτουσία: Πώς η καλλιτεχνική εικονογραφία της Αποκάλυψης μπορεί να αφορά το σύγχρονο άνθρωπο;
Γ.Τ.: Είναι αυτονόητο ότι, εφόσον η Αποκάλυψη του Ιωάννη αναφέρεται σε μία προφητεία που δεν έχει ακόμη εκπληρωθεί, η εικαστική απόδοση του περιεχομένου της ενδιαφέρει και το σύγχρονο άνθρωπο. Δεν είναι, άλλωστε, τυχαίο ότι η παραγωγή λευκωμάτων με παραστάσεις από την Αποκάλυψη συνεχίζεται ακόμη και σήμερα αδιάκοπα.
Σε ό,τι αφορά τους δέκα σωζόμενους στο Άγιον Όρος εικονογραφικούς κύκλους, το μεγάλο ενδιαφέρον των προσκυνητών, οι οποίοι με σχεδόν εκστατικό βλέμμα μελετούν τις μεταβυζαντινές τοιχογραφίες της Αποκάλυψης στους εξωνάρθηκες, στις στοές και στις τράπεζες των μοναστηριών, αποτελεί αδιάψευστο μάρτυρα ότι οι «πιστοί και αληθινοί» λόγοι του Χριστού (Αποκ. κα΄, 5) και η υπόσχεσή Του για γρήγορη Έλευση (Αποκ. κβ΄, 7, 12 και 20) ανακουφίζουν και το σύγχρονο άνθρωπο, προσφέροντάς του ένα ασφαλές καταφύγιο και ελπίδα για το αύριο.
Πεμπτουσία: Θα προτείνατε μια διεπιστημονική έρευνα π. χ. Θεολογίας και Αρχαιολογίας για μια συστηματικότερη προσέγγιση του βιβλίου της Αποκάλυψης;
Γ.Τ.:Όπως τονίστηκε και παραπάνω, η Αποκάλυψη του Ιωάννη είναι ένα κείμενο με ιδιαίτερο βάθος, θεολογικό και φιλοσοφικό, το οποίο ανά τους αιώνες προσέλκυσε το ενδιαφέρον θεολόγων, φιλολόγων και άλλων επιστημόνων, ενώ παράλληλα ενέπνευσε πλήθος
καλλιτεχνών – ζωγράφων, γλυπτών, χαρακτών κ. ά. – οι οποίοι επιδόθηκαν στην εικαστική απόδοσή του. Συνεπώς, μία διεπιστημονική έρευνα είναι ο καταλληλότερος και ο ασφαλέστερος τρόπος για να προσεγγίσει ο σύγχρονος άνθρωπος τη βαθύτερη ουσία του τελευταίου βιβλίου της Καινής Διαθήκης.
Πεμπτουσία: Ευχαριστούμε για την ευκαιρία και τη χαρά της επικοινωνίας για ένα θέμα τόσο ενδιαφέρον και συγχαρητήρια για την κατά πάντα συστηματική και πρωτότυπη εργασία σας. Καλή Ανάσταση.
Γ.Τ.: Σας ευχαριστώ και εγώ! Καλή Ανάσταση!
pemptousia.gr
Γ.Τ.: Η Αποκάλυψη του Ιωάννη με απασχολεί εδώ και αρκετά χρόνια. Πρόκειται για ένα προφητικό βιβλίο με βαθύ και συχνά δυσερμήνευτο περιεχόμενο, στο οποίο περιγράφονται με ζωντανό τρόπο οι αγώνες της στρατευόμενης Εκκλησίας, αλλά και η δικαίωσή τους, η οποία επισφραγίζεται με την τελική νίκη του Χριστιανισμού και την εγκαθίδρυση της Νέας Ιερουσαλήμ. Αυτή η σπουδαία προφητεία, με την οποία ολοκληρώνεται η Αγία Γραφή, εικονογραφείται για πρώτη φορά στο Άγιον Όρος το 16ο αιώνα. Οι τοιχογραφίες της μονής Διονυσίου (λίγο μετά το 1553) και οι υπόλοιποι εννιά εικονογραφικοί κύκλοι που φιλοτεχνήθηκαν στον Άθωνα ως τα μέσα του 19ουαιώνα προκάλεσαν το ερευνητικό μου ενδιαφέρον, καθώς διαπίστωσα ότι οι απεικονίσεις αυτές εδώ και αιώνες διδάσκουν με παραστατικό και εύληπτο τρόπο, ακόμη και σε μη εγγράμματους ανθρώπους, το σχέδιο του Θεού για τη σωτηρία του κόσμου όπως αυτό αποκαλύφθηκε στον Ιωάννη.
Οι αθωνικές παραστάσεις της Αποκάλυψης είναι σημαντικές για τη σύγχρονη έρευνα όχι μόνο γιατί αντικατοπτρίζουν τους προβληματισμούς των ανθρώπων της μεταβυζαντινής εποχής αναφορικά με τα έσχατα, αλλά και επειδή μέσα από αυτές καθιερώθηκε η Αποκάλυψη ως εικονογραφικό θέμα στην ορθόδοξη ζωγραφική.
Πεμπτουσία: Ποιοι πιστεύετε πως είναι οι λόγοι που διαδόθηκε εικονογραφικά η Αποκάλυψη τον 16ο αιώνα και όχι νωρίτερα και μάλιστα στο Άγιον Όρος;
Γ.Τ.: Η Ανατολική Εκκλησία ήδη από τους πρώτους αιώνες, προκειμένου να αποφύγει μία λανθασμένη χιλιαστική ερμηνεία της Αποκάλυψης, αμφισβήτησε έντονα τη θεοπνευστία της και δεν τη συμπεριέλαβε στον «κανόνα» της Καινής Διαθήκης. Καθοριστικό ρόλο έπαιξαν και οι αποφάσεις της Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου (691-692), συγκεκριμένα ο κανόνας πβ΄, σύμφωνα με τον οποίο απαγορεύτηκαν οι συμβολικές απεικονίσεις του Χριστού (π. χ. ως Αμνού), αλλά και η εικονομαχική κρίση (726-843), κατά τη διάρκεια της οποίας καταστράφηκαν εκατοντάδες εικονιστικές παραστάσεις, ορισμένες από τις οποίες ενδεχομένως να προέρχονταν και από το βιβλίο της Αποκάλυψης. Η ένταξη της Αποκάλυψης στον «κανόνα» της Ανατολικής Εκκλησίας φαίνεται ότι δεν πραγματοποιήθηκε πριν από το 14ο αιώνα, γεγονός που, κατά συνέπεια, δεν επέτρεψε και τη δημιουργία ενός πλήρους εικονογραφικού κύκλου, αφού οι ορθόδοξοι αγιογράφοι είχαν ήδη από το 10οαιώνα προσανατολιστεί στην παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας, η οποία έχει κοινό συμβολικό περιεχόμενο με την Αποκάλυψη.
Το 16ο αιώνα είχαν ωριμάσει πλέον οι συνθήκες για την εικονογράφηση της Αποκάλυψης. Οι καταπιεσμένοι εθνικά, κοινωνικά, θρησκευτικά και οικονομικά υπόδουλοι χριστιανοί φαίνεται ότι βρίσκουν καταφύγιο στους «πιστούς και αληθινούς» λόγους του Χριστού (Αποκ. κα΄, 5), μέσα από τους οποίους διατυπώνεται η υπόσχεση για την Έλευσή Του (Αποκ. κβ΄, 7, 12 και 20). Επιπρόσθετα, ώθηση στη διάδοση του προφητικού κειμένου έδωσε και η κίνηση ορισμένων λογίων που μετέφρασαν σε απλή και κατανοητή γλώσσα την Αγία Γραφή, καθιστώντας το περιεχόμενό της προσιτό σε ακόμη περισσότερους ανθρώπους. Παράλληλα, δεν πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός ότι η δημιουργία του πρώτου αθωνικού κύκλου της Αποκάλυψης στη μονή Διονυσίου (λίγο μετά το 1553) πραγματοποιήθηκε σε μία πολύ ευνοϊκή για την τέχνη στο Άγιον Όρος συγκυρία, που συμπίπτει με την περίοδο της ηγεμονίας του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπή (1522-1560), ο οποίος είναι γνωστό ότι είχε παραχωρήσει στις αθωνικές μονές φοροαπαλλαγές και άλλα προνόμια.
Μονή Καρακάλλου (1767). Ο θερισμός της γης και ο τρυγητός της αμπέλου (Αποκ. ιδ΄, 14-20).
Πεμπτουσία: Πώς συνδέονται οι εικονογραφικοί κύκλοι-σκηνές με το κείμενο του Ιωάννη;
Γ.Τ.: Οι αθωνικοί εικονογραφικοί κύκλοι συνδέονται άρρηκτα με το κείμενο της Αποκάλυψης του Ιωάννη. Είναι, βέβαια, γνωστό ότι οι ζωγράφοι κατά την εκτέλεση ενός ζωγραφικού διακόσμου συχνά συμβουλεύονταν διάφορα «εγχειρίδια», όπως η Ερμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης του Διονυσίου εκ Φουρνά, ενώ ασφαλώς χρησιμοποιούσαν και κάποια εικονογραφικά πρότυπα, όπως ανθίβολα, ξυλογραφίες, χαλκογραφίες κ. ά. Ωστόσο, από τη μελέτη των κύκλων της Αποκάλυψης του Αγίου Όρους έγινε φανερό ότι οι ζωγράφοι χρησιμοποιούσαν και το ίδιο το κείμενο του Ιωάννη, από το οποίο όχι μόνον αντλούσαν το περιεχόμενο των συχνά εκτενών συνοδευτικών επιγραφών, αλλά ενίοτε εμπνέονταν για τη δημιουργία νέων εικονογραφικών στοιχείων.
Πεμπτουσία: Πόσες περίπου είναι οι σκηνές εικονογράφησης; Συναντώνται σε όλες τις μονές;
Γ.Τ.: Στο βιβλίο μου Η Αποκάλυψη του Ιωάννη στη μνημειακή ζωγραφική του Αγίου Όρους, που εκδόθηκε πρόσφατα από τις εκδόσεις Bookstars, η εικονογράφηση – για καθαρά μεθοδολογικούς λόγους – διαρθρώνεται σε είκοσι τέσσερις σκηνές, μία περίπου για κάθε κεφάλαιο του προφητικού βιβλίου.
Ο εικονογραφικός κύκλος της μονής Ξηροποτάμου (1783), έργο των ζωγράφων Κωνσταντίνου, Αθανασίου και Ναούμ από την Κορυτσά, οπωσδήποτε μπορεί να θεωρηθεί ο πληρέστερος από άποψης περιεχομένου κύκλος, αφού διηγείται σχεδόν ολόκληρο το βιβλίο της Αποκάλυψης. Οι υπόλοιποι αθωνίτες ζωγράφοι – στις μονές Διονυσίου, Ξενοφώντος, Δοχειαρίου, Φιλοθέου, Καρακάλλου, Ιβήρων, Ζωγράφου και Μεγίστης Λαύρας – παραλείπουν να εικονογραφήσουν κατά περίπτωση ορισμένα μόνον κεφάλαια, όπως π. χ. ο Νικηφόρος από την Ευρυτανία, ο οποίος στον κύκλο της μονής Ιβήρων (1795) παραλείπει τα κεφάλαια ια΄, ιθ΄ και κ΄-κα΄. Ωστόσο, δεν λείπουν και οι περιπτώσεις κατά τις οποίες η διήγηση του προφητικού βιβλίου περιορίζεται – λόγω έλλειψης διαθέσιμου προς εικονογράφηση χώρου – σε λίγες μόνο σκηνές, όπως συμβαίνει στον εξωνάρθηκα του παρεκκλησίου της Παναγίας Πορταΐτισσας (Κουκουζέλισσας), έργο του 1715, στο οποίο ο ζωγράφος ιστορεί μόλις επτά παραστάσεις.
Εντός των ημερών στο β΄μέρος της συνεντεύξεως θα απαντηθούν και τα παρακάτω ερωτήματα:
Θα μπορούσατε να ξεχωρίσετε μια σκηνή που νομίζετε ότι αξίζει ιδιαιτέρας προσοχής λόγω της θεολογικής ή αρχαιολογικής σπουδαιότητάς της;
Βλέπετε να αποτυπώνεται η θεολογία ή η θεολογική παιδεία των μαϊστόρων-ζωγράφων στις σκηνές της Αποκάλυψης;
Θεωρείτε ότι στοιχεία της δυτικής τέχνης κατά την μεταβυζαντινή περίοδο επηρέασαν και τους αθωνικούς κύκλους ή ακόμη και να τους επέβαλαν;
Αναφέρετε στο έργο σας τον Διονύσιο εκ Φουρνά. Πώς συνδέεται με τους αθωνικούς εικονογραφικούς κύκλους, αφού πρόκειται και για μεταγενέστερό τους;
Πώς η καλλιτεχνική εικονογραφία της Αποκάλυψης μπορεί να αφορά το σύγχρονο άνθρωπο;
Θα προτείνατε μια διεπιστημονική έρευνα π. χ. Θεολογίας και Αρχαιολογίας για μια συστηματικότερη προσέγγιση του βιβλίου της Αποκάλυψης;
Αθωνικές παραστάσεις της Αποκάλυψης (β΄μέρος)
1 Μαΐου 2013Πεμπτουσία: Θα μπορούσατε να ξεχωρίσετε μια σκηνή που νομίζετε ότι αξίζει ιδιαιτέρας προσοχής λόγω της θεολογικής ή αρχαιολογικής σπουδαιότητάς της;
Γ.Τ.: Κάθε σκηνή της Αποκάλυψης, είτε αυτή επικεντρώνεται στους μελλοντικούς αγώνες του χριστεπώνυμου πληρώματος της Εκκλησίας, είτε προϊδεάζει για τη δικαίωσή του, είτε αυτή προκαλεί τρόμο στον πιστό, είτε στοχεύει στην ανακούφισή του, αποτελεί ένα μέρος από το σωτηριώδες σχέδιο του Θεού. Από την άποψη αυτή, όλες οι σκηνές της Αποκάλυψης είναι διδακτικές.
Φαίνεται, ωστόσο, ότι μία συγκεκριμένη σκηνή, αυτή που περιγράφε
ται στο δέκατο ένατο κεφάλαιο και την οποία περιγράφω ως «Η νίκη του Λόγου του Θεού κατά των αντίθεων δυνάμεων» (Αποκ. ιθ΄, 11-21) είναι ιδιαίτ
ερα αγαπητή στους αθωνίτες ζωγράφους, αφού απαντά σε όλες τις αθωνικές μονές. Πράγματι, αν αναλογιστεί κανείς ότι οι άνθρωποι της μεταβυζαντινής εποχής στη συνείδησή τους είχαν ταυτίσει το αντίθεο στράτευμα με τους Οθωμανούς κατακτητές και το θηρίο με το Σουλτάνο, μπορεί εύκολα να αντιληφθεί την προτίμηση των αθωνιτών ζωγράφων στη συγκεκριμένη σκηνή, αφού αυτή προοικονομούσε για τους ορθοδόξους τη λύτρωσή τους από το ζυγό των αλλοθρήσκων.
Μονή Φιλοθέου (1765). Η νίκη του Λόγου του Θεού κατά των αντίθεων δυνάμεων (Αποκ. ιθ΄, 11-21).
Πεμπτουσία: Βλέπετε να αποτυπώνεται η θεολογία ή η θεολογική παιδεία των μαϊστόρων-ζωγράφων στις σκηνές της Αποκάλυψης;
Γ. Τ.: Σε ένα ζωγραφικό σύνολο δεν είναι πάντα εύκολο να διαγνώσει ο ερευνητής το βαθμό της παιδείας ενός μαΐστορα-ζωγράφου, πολύ περισσότερο όταν η διάγνωση αυτή αφορά στη θεολογική του κατάρτιση. Οι συνοδευτικές επιγραφές των παραστάσεων, ορθογραφημένες ή μη, οπωσδήποτε αποτελούν ένα δείκτη για το βαθμό «εγγραμματοσύνης» των ζωγράφων, ωστόσο, όπως σωστά επισημαίνει ο Αδαμάντιος Κοραής, άλλη είναι η «παιδεία της κεφαλής», δηλαδή η κατοχή γνώσεων, και άλλη η «παιδεία του στήθους», δηλαδή η ηθική καλλιέργεια. Σε κάθε περίπτωση, οι σκηνές της Αποκάλυψης που σήμερα σώζονται στο Άγιον Όρος φαίνεται ότι συνελήφθησαν από πνευματικά καταρτισμένους ανθρώπους, πιθανότατα μέλη της αδελφότητας κάθε μονής, οι οποίοι καθοδηγούσαν τους αγιογράφους στο έργο τους.
Πεμπτουσία: Θεωρείτε ότι στοιχεία της δυτικής τέχνης κατά την μεταβυζαντινή περίοδο επηρέασαν και τους αθωνικούς κύκλους ή ακόμη και να τους επέβαλαν;
Γ.Τ.: Ήδη από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα είχε διαπιστωθεί ότι ο παλαιότερος χρονικά κύκλος, αυτός που κοσμεί τη στοά έξω από την τράπεζα της μονής Διονυσίου (λίγο μετά το 1553), βασίστηκε σε δυτικά χαρακτικά των Dürer (1498), Cranach (1522), Holbein (1523) κ. ά., ενώ και σε μεταγενέστερους αθωνικούς κύκλους εντοπίζονται επιδράσεις από δυτικές χαλκογραφίες. Ωστόσο, αυτό που πρέπει να τονιστεί είναι ότι οι αθωνίτες ζωγράφοι, έστω και αν δανείζονται από τα δυτικά έργα κάποια στοιχεία που αφορούν στη γενική διάταξη, σε κάποια εικονογραφική λεπτομέρεια ή ενίοτε στο ύφος, κατά βάση εργάστηκαν κατά τον «ορθόδοξο» τρόπο, φιλοτεχνώντας έργα προορισμένα για τη διδασκαλία ορθόδοξων πιστών. Συνεπώς, σε καμία περίπτωση οι όποιες επιδράσεις από την τέχνη της Δύσης δεν θα πρέπει να θεωρηθούν αποφασιστικής σημασίας.
Μονή Ξηροποτάμου (1783). Η φυλάκιση του Σατανά για χίλια έτη (Αποκ. κ΄, 1-3).
Πεμπτουσία: Αναφέρετε στο έργο σας τον Διονύσιο εκ Φουρνά. Πώς συνδέεται με τους αθωνικούς εικονογραφικούς κύκλους, αφού πρόκειται και για μεταγενέστερό τους;
Γ.Τ.: Πράγματι, ο ιερομόναχος-αγιογράφος Διονύσιος από τον Φουρνά Ευρυτανίας αναφέρεται συχνά στη μελέτη μου λόγω της Ερμηνείας της Ζωγραφικής Τέχνης, ενός έργου που συντάχθηκε κατά τα έτη 1729-1732 και το οποίο περιείχε οδηγίες προς τους ζωγράφους για τον τρόπο εικονογράφησης διαφόρων παραστάσεων, μεταξύ των οποίων και της Αποκάλυψης του Ιωάννη. Όπως είναι γνωστό, ο Διονύσιος έζησε για αρκετά χρόνια στο Άγιον Όρος και διατηρούσε στις Καρυές εργαστήριο αγιογραφίας, ενώ έργα του σώζονται σε διάφορες μονές του Άθωνα. Από τη μελέτη μου κατέστη σαφές ότι οι αγιογράφοι του 18ου και 19ου αιώνα, όπως είναι λογικό, είχαν υπόψη τους και εφάρμοσαν σε αρκετές περιπτώσεις ορισμένες από τις υποδείξεις της Ερμηνείας κατά την εικονογράφηση της Αποκάλυψης.
Μπορεί, όμως, να ισχυριστεί κανείς ότι επιδράσεις του Διονυσίου εκ Φουρνά εντοπίζονται στους κύκλους της Αποκάλυψης του Ιωάννη που ολοκληρώθηκαν το 16ο και 17ο αιώνα, πριν δηλαδή από τη συγγραφή της Ερμηνείας; Ασφαλώς όχι. Ωστόσο, δεν πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός ότι ο Διονύσιος, όπως έχει αποδειχθεί από τη μέχρι σήμερα έρευνα, κατά τη συγγραφή τηςΕρμηνείας χρησιμοποίησε παλαιότερες «ερμηνείες», οι οποίες δυστυχώς δεν έφτασαν ως τις μέρες μας. Συνεπώς, η αντιπαραβολή της Ερμηνείας με προγενέστερα του 1730 ζωγραφικά σύνολα δεν μπορεί να θεωρηθεί άνευ ουσίας.
Πεμπτουσία: Πώς η καλλιτεχνική εικονογραφία της Αποκάλυψης μπορεί να αφορά το σύγχρονο άνθρωπο;
Γ.Τ.: Είναι αυτονόητο ότι, εφόσον η Αποκάλυψη του Ιωάννη αναφέρεται σε μία προφητεία που δεν έχει ακόμη εκπληρωθεί, η εικαστική απόδοση του περιεχομένου της ενδιαφέρει και το σύγχρονο άνθρωπο. Δεν είναι, άλλωστε, τυχαίο ότι η παραγωγή λευκωμάτων με παραστάσεις από την Αποκάλυψη συνεχίζεται ακόμη και σήμερα αδιάκοπα.
Σε ό,τι αφορά τους δέκα σωζόμενους στο Άγιον Όρος εικονογραφικούς κύκλους, το μεγάλο ενδιαφέρον των προσκυνητών, οι οποίοι με σχεδόν εκστατικό βλέμμα μελετούν τις μεταβυζαντινές τοιχογραφίες της Αποκάλυψης στους εξωνάρθηκες, στις στοές και στις τράπεζες των μοναστηριών, αποτελεί αδιάψευστο μάρτυρα ότι οι «πιστοί και αληθινοί» λόγοι του Χριστού (Αποκ. κα΄, 5) και η υπόσχεσή Του για γρήγορη Έλευση (Αποκ. κβ΄, 7, 12 και 20) ανακουφίζουν και το σύγχρονο άνθρωπο, προσφέροντάς του ένα ασφαλές καταφύγιο και ελπίδα για το αύριο.
Πεμπτουσία: Θα προτείνατε μια διεπιστημονική έρευνα π. χ. Θεολογίας και Αρχαιολογίας για μια συστηματικότερη προσέγγιση του βιβλίου της Αποκάλυψης;
Γ.Τ.:Όπως τονίστηκε και παραπάνω, η Αποκάλυψη του Ιωάννη είναι ένα κείμενο με ιδιαίτερο βάθος, θεολογικό και φιλοσοφικό, το οποίο ανά τους αιώνες προσέλκυσε το ενδιαφέρον θεολόγων, φιλολόγων και άλλων επιστημόνων, ενώ παράλληλα ενέπνευσε πλήθος
καλλιτεχνών – ζωγράφων, γλυπτών, χαρακτών κ. ά. – οι οποίοι επιδόθηκαν στην εικαστική απόδοσή του. Συνεπώς, μία διεπιστημονική έρευνα είναι ο καταλληλότερος και ο ασφαλέστερος τρόπος για να προσεγγίσει ο σύγχρονος άνθρωπος τη βαθύτερη ουσία του τελευταίου βιβλίου της Καινής Διαθήκης.
Πεμπτουσία: Ευχαριστούμε για την ευκαιρία και τη χαρά της επικοινωνίας για ένα θέμα τόσο ενδιαφέρον και συγχαρητήρια για την κατά πάντα συστηματική και πρωτότυπη εργασία σας. Καλή Ανάσταση.
Γ.Τ.: Σας ευχαριστώ και εγώ! Καλή Ανάσταση!
pemptousia.gr
Αναρτήσεις
0 σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.