ΑΠΟΚΡΥΦΑ ΚΑΙ ΓΝΩΣΤΙΚΑ

17. ΑΠΟΚΡΥΦΑ ΚΑΙ ΓΝΩΣΤΙΚΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Τά άπόκρυφα χριστιανικά καί γνωστικά ή γνωστικίζοντα κείμενα σπανίως μπορούμε νά χρονολογήσωμε μέ κάποια άκρίβεια. Τά περισσότερα γράφηκαν στόν Β' αίώνα. Γιά 8σα σχετικά κείμενα υπάρχουν ενδείξεις δτι γράφηκαν στό α' ήμισυ τοϋ Β' αίώνα, θά κάνωμε λόγο στό σημείο τοΰτο. Γιά δσα ή έρευνα νομίζει δτι γράφηκαν στό β' ήμισυ τοΰ Β' ή στόν Γ' αί. θά γίνη λόγος βραδύτερα (δηλ. μετά τούς συγγραφείς τοΰ Β' ή στούς συγγραφείς τοΰ Γ' αι., πάλι μέ τόν τίτλο: Απόκρυφα), άφοΰ λείπουν άκριβεΐς χρονολογήσεις τών κειμένων αύτών. Μερικά άπόκρυφα πού επηρέασαν περισσότερο τή ζωή τής άρχαίας Εκκλησίας καί πού χρονολογούνται άκριβέστερα, καταχωρίσαμε στή χρονολογική τους σειρά. Τέτοια είναι π.χ. ή Διδαχή, ή δήθεν 'Επιστολή τοΰ Βαρνάβα, οί Ωδές τοΰ Σολομώντα.

Έπειδή τά άπόκρυφα συνιστοΰν δλως ιδιαίτερη ομάδα στο χώρο τής εκκλησιαστικής γραμματείας, έπειδή έ'χουν ίδιαίταιρα χαρακτηριστικά κι έπειδή θά είναι πολύ συνοπτική ή παρουσίασή τους, κρίναμε άναγκαία μία σύντομη γενική εισαγωγή είς αύτά. Τά άπόκρυφα βιβλία στή συντριπτική τους πλειοψηφία έχουν σωθή σέ άνατολικές γλώσσες (Κοπτική, αίθιοπική...), μολονότι τά περισσότερα γράφηκαν άρχικά στήν έλ¬ληνική. Γιά τό Γνωστικισμό, άπό τούς κόλπους τοΰ οποίου προέρχονται πολλά άπό τά μνημονευόμενα εδώ έργα, δέν κάνομε ιδιαίτερο λόγο, διότι κάτι τέτοιο έγινε στήν Εισαγωγή (IV 2).

«Βίβλοι άπόκρυφοι» χαρακτηρίζονταν άρχικά τά κείμενα πού προορίζονταν γιά κλειστή ομάδα μυημένων (σέ θρη¬σκευτικά μυστήρια ή θρησκευτική γνώση). Στήν εκκλησια¬στική γραμματεία ώνομάστηκαν απόκρυφα τά έργα πού έμφα- νίστηκαν ώς κείμενα 'Αποστόλων ή καινοδιαθηκικών και πα- λαιοδιαθηκικών γενικά προσώπων χωρίς πράγματι νά προέρ¬χονται άπό αύτά. Ίουδαιοχριστιανοί, αιρετικοί, γνωστικίζον- τες χριστιανοί, γνωστικοί, εύφάνταστοι, άφελεΐς καί πάντως όχι γνήσιοι χριστιανοί Ισχυρίζονταν ότι κατείχαν άπόκρυφα βιβλία ή άπόκρυφες παραδόσεις, δηλαδή λόγους, διδασκα¬λίες, πληροφορίες (γιά τή ζωή, τή δράση, τά θαύματα) καί άποκαλύψεις προσώπων τής Κιί, συμπεριλαμβανομένου καί τοϋ Χρίστου. Τέτοιο ύλικό περιέχεται στά άπόκρυφα βιβλία, τά όποια μάλιστα κυκλοφορούσαν σέ μεγάλο αριθμό,.

πολύ μεγαλύτερο άπό τόν άριθμό τών βιβλίων μέ γνήσια έκκλησιαστική Παράδοση. Είναι μάλιστα κοινός τόπος ότι σημαντικό μέρος τής όρθοδόξου έκκλησιαστικής γραμμα¬τείας και ό καθορισμός (τό κλείσιμο) τοϋ Κανόνα τής ΚΔ άποτελοϋν άντίδραση τής Εκκλησίας στήν πληθωρική ά- πόκρυφη γραμματεία. Συνέβη δμως, παρά τόν άγώνα τής 'Εκ¬κλησίας, μερικά άπόκρυφα νά τιμηθούν στούς κόλπους της ώς κανονικά ή δευτεροκανονικά βιβλία ή τουλάχιστον ωφέλιμα έργα.

Τό είδος τών άποκρύφων έργων είναι σέ γενικές γραμμές ανάλογο μέ τό είδος τών κανονικών καινοδιαθηκικών βι¬βλίων. "Ετσι έχομε Ευαγγέλια, Πράξεις, 'Επιστολές καί 9Α¬ποκαλύψεις. Ή άναλογία αύτή είναι κάποτε πολύ σχετι¬κή, διότι π.χ. άποκαλυπτικό υλικό υπάρχει σέ άπόκρυφα εύαγγέλια. (Σχετικά πρέπει νά προσθέσωμε ότι οί κύκλοι, πού δημιούργησαν τήν καινοδιαθηκική άπόκρυφη γραμμα¬τεία, επεξεργάσθηκαν μέ τίς Ιδιες διαθέσεις καί Ιουδαϊκά άπό¬κρυφα, όπως είναι ή Διαθήκη τών 12 Πατριαρχών καί ή Ά- νάληψις τοΰ Ησαΐα). Οί συντάκτες άποκρύφων έργων δια-κρίνονται : είς αύτούς πού μένουν στό χώρο τής συνοπτικής καί καινοδιαθηκικής παραδόσεως, εις αύτούς πού συμπλη¬ρώνουν εύρύτερα τήν παράδοση αύτή καί ζητούν νά υποκα¬ταστήσουν τά κανονικά βιβλία, καί είς αύτούς πού δημιουρ¬γούν κάτι τό τελείως νέο, χωρίς νά προϋποθέτουν στοιχεία καινοδιαθηκικής παραδόσεως. Οί τελευταίοι είναι βασικά οί γνωστικοί, τών οποίων τά έργα συμβατικά μόνο χαρα- κτηρίζομε άπόκρυφα, διότι τό μόνο πού διατηρούν άπό τήν ΚΔ είναι οί έπιγραφές (Ευαγγέλιον, Επιστολή...) καί ή άπό- δοσή τους σέ άποστολικούς άνδρες, κάτι πού δέ θεωρείται πάντοτε άναγκαιο.

Σκοπός τών άποκρύφων ήταν ή οικοδομή τών πιστών μέ στοιχεία πού ένίσχυαν τήν ευσέβεια, ή συμπλήρωση τών πολλών κενών πού παρουσιάζουν οί περιγραφές καί διηγή¬σεις γιά τόν Κύριο (παιδική ήλικία κλπ.), τά συγγενικά του πρόσωπα (Θεοτόκος, Ιωσήφ) καί τούς 'Αποστόλους, ή δια- «δοση κι επιβολή κακοδοξιών και ή προβολή τελείως νέων Αποκαλύψεων, κάτι πού ισχύει κυρίως γιά τά έργα γνωστι¬κής προελεύσεως, δηλ. γιά τά περισσότερα άπόκρυφα έργα.

Ή αημααία τών άποκρύφων βιβλίων στή ζωή τής Εκ¬κλησίας υπήρξε άρνητική καί οπωσδήποτε μεγάλη. Ή πλη¬θώρα τους προϋποθέτει αμφιβολίες, πνευματικό άναβρασμό, άπώλεια τοΰ άποστολικοΰ φρονήματος ή καί διάθεση έν- συνείδητης ή άσυνείδητης άπορρίψεως τοΰ τελευταίου σέ μεγάλο άριθμό πιστών. Προϋποθέτει μία 'Εκκλησία, ή όποία Αγωνίζεται σκληρά γιά τή γνησιότητα καί τήν άλήθειά της, πού κινδυνεύει άπό ώρισμένα μέλη της. Τό μέγεθος καί τή σημασία τοΰ άγώνα αύτοΰ ύπογραμμίζει τό γεγονός ότι το¬πικές 'Εκκλησίες (ή ϊδια ή Έκκλησία) γιά μακρό χρονικό διάστημα έξέλαβαν άπόκρυφα βιβλία (τή δήθεν ®Επιστολή Βαρνάβα, τή Διδαχή...) σάν θεόπνευστα καί τά συμπεριέλαβαν στόν Κανόνα τής ΚΔ, μέ άποτέλεσμα τόν μερικό άποπροσα- νατολισμό τών πιστών. Τά άπόκρυφα εκφράζουν μέ τρόπο συγκλονιστικό τήν κρίση στούς κόλπους τής Εκκλησίας καί τήν άγωνία της ένώπιον τών πολλών τάσεων πού άνα- πτύχθηκαν μέ σκοπό τήν έπέκταση, τήν έρμηνεία καί κάποτε τήν άλλαγή τής άποστολικής Παραδόσεως. Καί είναι άξιο- θαύμαστο ότι κατώρθωσε τελικά ή Έκκλησία νά έκφράση τήν αύτοσυνειδησία της καί νά προστατεύση τή γνησιότητά της, παραμερίζοντας κάθε κίβδηλη παράδοση καί κακόδοξη έρμηνεία τών καινοδιαθηκικών γεγονότων. Ή διαδικασία αύτή υπήρξε μακρά, διήρκεσε γενικά άπό τίς τελευταίες δε¬καετίες τοΰ Α' μέχρι τίς τελευταίες τοΰ Β' καί τίς πρώτες τοΰ Γ' αίώνα. Τό σκοπό της ή Έκκλησία πραγματοποιοΰσε όσο πετύχαινε ή προσπάθειά της νά φανερώση καί νά έκφράση τήν άλήθειά της, τή γνήσια Παράδοσή της. Τήν έπιτυχή αύτή προσπάθεια διαπιστώνομε στήν όρθόδοξη έκκλησιαστική γραμματεία, ή όποία, γιάνά καταδείξη τήν έλλειψη γνησιό- τητος στά άπόκρυφα, έπρεπε νά φανερώση, νά έκφράση τήν ίδια τή γνησιότητα. Ό Θεοφόρος 'Ιγνάτιος άποτελεΐ τόν πρώτο μέγα σταθμό στήν άγωνιώδη θεολογική προσπά¬θεια τής 'Εκκλησίας νά ύπερνικήση τήν κακοδοξία καί τήν παρέκκλιση, φανερώνοντας τήν άλήθεια καί τή γνησιότητα. "Οσοι στήν πορεία τής Εκκλησίας άκολούθησαν τό παρά- δειγμά του καί πέτυχαν μέ τό φωτισμό του Πνεύματος νά εκφράσουν τήν άλήθεια σέ άλλα θέματα ώνομάσθηκαν Πα¬τέρες καί Διδάσκαλοι.

Ή προαφορά τών άποκρύφων — πρέπει συγχρόνως νά άναγνωρίσωμε — είναι σημαντική. Διότι άν στήν έποχή πού γράφηκαν δημιούργησαν στήν Έκκλησία μεγάλα προβλή¬ματα καί προκάλεσαν ώς ένα βαθμό τήν ορθόδοξη γραμ¬ματεία, σήμερα μας είναι χρήσιμα γιά τούς έξης λόγους : Μας δίνουν τήν εικόνα τής πνευματικής καί κάποτε τής λει¬τουργικής καταστάσεως τής άρχαίας Εκκλησίας. Προσφέ¬ρουν πολλά στόν ιστορικό καί λαογραφικό έμπλουτισμό μας. Μέ αύτά γνωρίζομε τίς ποικίλες τάσεις, τίς κεντρόφυγ- γες δυνάμεις πού γεννήθηκαν στήν Έκκλησία, τίς λαϊκώτερες θρησκευτικές καί φιλοσοφικές άντιλήψεις τών πιστών, τή διείσδυση του γνωστικισμοΰ, τοϋ ίουδαϊσμοΰ καί τών έλληνι- στικών ή κοσμολογικών άντιλήψεων στή ζωή τής Εκκλη¬σίας. Μοναδική γίνεται ή προσφορά τών άποκρύφων στή γνώση τών ηθών καί έθίμων, τών προσδοκιών καί τών προ¬βληματισμών, τών όνείρων καί τών φόβων, τών πόνων καί τών Απογοητεύσεων τών πρώτων χριστιανών. Αύτό ισχύει ιδιαίτερα γιά τά λαϊκώτερα στρώματα, διότι τά περισσότερα άπόκρυφα όφείλονται στή γραφίδα άφελών, άσήμων καί εύ- φάνταστων άνδρών. 

Σπανιώτατα στά άπόκρυφα βιβλία ά- νευρίσκει κανείς καί αναφορές ή διηγήσεις, πού κατά παράδοση άνταποκρίνονται στά ίστορικά δεδομένα προσώπων καί πραγμάτων τής ΚΔ. Ή άκατάσχετη τάση τών άποκρύ¬φων νά συμπληρώνουν τά κενά τών βιβλικών διηγήσεων μετέβαλε αύτά σέ μεταλλείο παραδόσεων, ειδήσεων καί έξ- ιστορήσεων, σχετικών μέ τά πρόσωπα τής ΚΔ. "Ετσι τά κείμενα αύτά έχουν συχνά χαρακτήρα θρησκευτικών μυθι¬στοριών, πού άπειρες φορές έγιναν πηγή έμπνεύσεως γιά τούς καλλιτέχνες (μωσαϊκά τής Santa Maria Magiore Ρώμης, Δάν- της κ.ά.), πρότυπα τών μεσαιωνικών θρησκευτικών μυθι¬στοριών καί άφορμή γιά έκκλησιαστικές έορτές (Είσόδια τής Θεοτόκου π.χ., τά όποια εορτάζονται στίς 21 Νοεμβρίου). Ιδιαίτερα ή ελευθερία τους στήν άποδοχή άλλά καί τήν κατασκευή παραδόσεων έπηρέασε ίσως καί τήν * Αγιολογία (Μαρτνρολόγια, Βίοι άγίων, διηγήσεις θαυμάτων), πού ήκμασε κυρίως άπό τόν Δ' αίώνα καί έξης. Υπεράνω όλων όμως ή προσφορά τών άποκρύφων έγκειται στό ότι αύτά συντελούν έμμεσα στήν κατανόηση καί τή συνειδητοποίηση τής άλη¬θείας, τής όρθοδοξίας καί τής γνησιότητος τής άποστολι- κής Παραδόσεως.

Kindly Bookmark this Post using your favorite Bookmarking service:
!-