H κλειστή πνευματικότητα καί το νόημα του Έαυτου

π. ΝΙΚΟΛΑΟΣ  ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ

Είναι πλέον κοινά παραδεκτό oτι ζούμε μιά oλο δυναμισμό Αναγέννηση τού στοχασμού πού εκκινεί Από τούς κόλπους της 'Ορθοδοξίας, στοχασμού πρωτότυπου καί ομογενούς μας, ο οποίος oμως γνωρίζει νά διαλέγεται μέ τούς στοχαστές της κοινά Αποκαλούμενης Δύσης, συχνά καλύτερα Από o,τι ή κοσμική μας διανόηση, ή οποία, oταν δέν κατατρύχεται Από τό τριτοκοσμικό Αγχος τού εκσυγχρονισμού καί της μετακένωσης, φαντασιώνεται οράματα Αρχαιοελληνικού μεγαλείου, δπου, εκτός σπανίων περιπτώσεων, ύπολείπεται αυτό πού συνιστούσε κυρίως τό κλέος τών Αρχαίων προγόνων μας, εννοούμε τό ήθος. Δέν εχουμε λόγο ν' αφήσουμε τά συμπεράσματα αυτης της παρουσίασης τού βιβλίου γιά τό τέλος: πρόκειται γιά εργο σημαντικότατο, οχι μόνο χάρις στίς ευρωστες καί διεξοδικές Αναλύσεις του, Αλλά, επί πλέον, επειδή συνιστά πολυτιμότατη προσφορά στόν προαναφερθέντα στοχασμό της 'Ορθοδοξίας, χάρις σέ μιά προσπάθεια διευκρινιστική καί διορθωτική τών εννοιών καί τών Αναγνώσεων της πλούσιας παρά-δοσής του. Ή προσπάθεια αυτή τού συγγραφέα μπορεί νά συνοψισθεί σέ μιά εναργέστατη Αναίρεση, μέ στέρεα επιστημολογικά επιχειρήματα, της θεματικοποίησης τού «θανάτου τού Θεού» (Nietzsche) στόν 'Ορθόδοξο στοχασμό, θεματικοποίηση πού ελαβε χώρα, παραδείγματος χάριν, στόν προτεσταντισμό. Γιά τούς Απορούντες, πού φαντάζονται πώς μιά παρόμοια θεματικοποίηση είναι κάτι Αδύνατο γιά τήν 'Ορθοδοξία, ο συγγραφέας επισημαίνει δτι αυτή εχει Αρχίσει νά συμβαίνει καί Αποτελεί Αντικείμενο τών Ανα-λύσεών του στό Α' μέρος τού βιβλίου.

Μηδενισμός; Γιά τόν συγγραφέα ο μηδενισμός ελκει τήν καταγωγή του Ακριβώς Από τόν χριστιανισμό. «"Εχουμε μηδενισμό, δταν ο χριστιανισμός φαντασιώνεται, δταν ύποκύπτει στίς ονειροπολήσεις της βουλήσεως» (σ. 14).

Ή πνευματική αυτή Ασθένεια, που διέγνωσε ο Νίτσε, ύπάρχει κίνδυνος νά μετακενωθεί στά καθ' ήμας, ίδίως σέ μιά ορισμένη φιλολογία περί ή-συχασμού, δπου Ανθεί ενας «εξουσιαστικός λόγος περί θεώσεως. Λόγος δμως στήν ουσία του μονοφυσιτικός καί κυρίως μονοθελητικός καί μονοενεργητικός καί επιπλέον νεοευσεβιστικός, καί χειμαρρωδώς ναρκισσικός» (σ. 19). "Ας ήσυχάσουμε' ο συγγραφέας δέν πρόκειται νά επιδοθεί σέ κυνήγι μαγισσών, Αλλά σέ διεξοδικότατες Αναλύσεις περί της γενεαλογίας τού μηδενισμού καί της Αντίστοιχής του «βούλησης γιά δύναμη», μέ στόχο τή θεμελίωση μιας οντως 'Ορθόδοξης Ανθρωπολογίας. Πηγή τού μηδενισμού θεωρεί οχι, δπως συνηθέστατα γίνεται, τόν ορθολογισμό τού Καρτεσίου, Αλλά τήν ίδιότυπη πνευματικότητα τού Αυγουστίνου. Είναι Αλήθεια δτι ο επίσκοπος 'Ιππώνος δέν γνώρισε στήν έλληνική χώρα τή δόξα πού τού επιφύλαξε ή Δύση, Αλλά ή επιχειρηματολογία εδώ τού συγγραφέα διακρίνεται Από τίς προηγούμενες: τό πνευματικό στόν Αυγουστίνο δέν είναι μηδενιστικό τού προσώπου, ώς είθισται νά λέγεται' Αντίθετα, ο περσοναλισμός του είναι ύπαρκτός καί κεντρικός της φιλοσοφίας του, εκεί δμως τίθεται δ-τι ή ευτυχία τού χριστιανού δέν είναι τόσο ή ενωση μέ τό θείο δσο ή γνώση του, δτι Αποτελεί δηλαδή τό λογικό επακόλουθο μιας σοφίας καί, έπομένως, παράγωγο μιας νοησιαρχίας, πού με τή σειρά της δέν είναι παρά βουλησιαρχία μεταμφιεσμένη. «Ή ουσία τού Ανθρώπου εδώ είναι βούληση εκφραζόμενη ώς σκέψη (σ. 53)». Ή αυγουστίνεια πνευματικότητα δέν είναι Αλλο Από μιά ύποκειμενικότητα, μιά εσωτερική Αναζήτηση καί περιπέτεια, μιά Απάρνηση της Ακεραιότητας τού Αθροίσματος κτιστό-Ακτιστο, ύπέρ μιας ανάτασης του διανοητικου πού δέν είναι παρά μιά απολογία της βούλησης γιά δύναμη. Ή κατά τέτοιον τρόπο ελλειμματική πνευματικότητα είναι αδιέξοδη (δσο καί αλαζών) καί μία περιγραφή της δυστυχισμένης υποκειμενικότητας πού αυτή συνεπάγεται βρίσκουμε στήν τέχνη του μυθιστορήματος, σέ έργα δπως είναι αυτά του Conrad ή του Burroughs, παραδείγματος χάριν. Σέ ενίσχυση τών απόψεων του συγγραφέα έχουμε νά προσθέσουμε δτι οι «'Εξομολογήσεις» του Αυγουστίνου είναι πράγματι έργο πρόδρομο του σύγχρονου, εξομολογητικου κυρίως χαρακτήρα, μυθιστορήματος. 'Αλλά αυτό πού στην τέχνη είναι αναπαράσταση, στή φιλοσοφία είναι θέση. Ή αυγουστίνεια εννοούμενη πνευματικότητα δέν είναι παρά ψευδής συνείδηση, κακοπιστία (mauvaise foi κατά Σαρτρ) ή ί-δεολογία. 'Αντικείμενο λοιπόν του συγγραφέα είναι, σ' ένα πρώτο χρόνο, ή αναζήτηση καί καταγγελία του ίδεολογικου στή θεολογία. Κι αυτό γιατί στίς γόνιμες συζητήσεις του καιρου μας, ίδίως αυτές πού γίνονται περί ήσυχασμου καί νηπτικότητας, υποβόσκει μιά τέτοια αφηρημένη, εξιδανικευτική καί εν τέλει ναρκισσιστική πνευματικότητα. 'Αλλά στήν αυγουστίνεια πνευματικότητα, «ο Χριστός είναι άχρηστος καί κείται μόνο ώς παράδειγμα ταπεινου καί ήθικου βίου» (σ. 60), πολύ μακριά λοιπόν από τό μυστήριο της 'Ενσάρκωσης. 'Ακόμη περισσότερο, ή «κοινωνία τών προσώπων είναι εδώ ο έσχατος δυναμισμός του απόλυτου βούλεσθαι» (σ. 65) καί ο Θεός τίποτε άλλο από μια «'Αξία» της βούλησης (σ. 67). Πρόκειται λοιπόν γιά νο-ησιαρχία καί βουλησιαρχία, ψυχολογισμό καί σπιριτουαλισμό. Οι φιλοσοφικές αναπτύξεις του Αυγουστίνου ήταν αποφασιστικης σημασίας γιά τήν εξέλιξη της δυτικης φιλοσοφίας μέχρι τό cogito του Καρτεσίου, στόν Schelling, στόν Schopenhauer καί στό Nietzsche καί βέβαια στή φιλοσοφία του υπαρξισμου" σημαντικές επίσης γιά τήν εξέλιξη καί θεώρηση της τεχνολογίας ώς εξιδανικευτικης πνευματικότητας, ώς διανοητικης παντοδυναμίας (ή τεχνολογία της πληροφορικης π.χ.), καθώς καί της ιστορικότητας ώς εμπραγμάτωσης του πνευματικου (Hegel). Ώς πηγή του σπιριτουαλισμου του Αυγουστίνου, ο συγγραφέας θέτει τόν Νεοπλατω-νισμό καί είδικότερα τόν αρχηγέτη του Πλωτίνο" εμείς θά μιλούσαμε καί γιά εναν υποκείμενο υλισμό, απογοητευμένο καί αντεστραμμένο σέ πνευματικότητα (ο Αυγουστίνος είχε γνωρίσει καί τόν δυϊσμό του μανιχαϊσμοϋ, πρός τόν οποίο
καταφέρθηκε οξύτατα ο Πλωτίνος στήν πραγματεία του κατά τών Γνωστικών).
Γνωρίζει ο συγγραφέας δτι απέναντι στόν Αυγουστίνο οφείλει νά αντιπαραθέσει ίσάξια πνευματικά μεγέθη. 'Επιλέγει στό 2ο τμημα του Α μέρους του βιβλίου του τόν Συμεών τόν Νέο Θεολόγο" επιδέχεται καί αυτός σπιριτουα-λιστικές, εξιδανικευτικές αναγνώσεις, δπου ή πνευματική πατρότητα, πιθανόν, μετατρέπεται σέ εξουσιαστικό φαινόμενο. Ποιά είναι ή οντως 'Ορθόδοξη προσέγγιση του υμνωδου αυτου του εν ήσυχία φωτισμου; Δέν έχουμε εδώ νά κάνουμε μέ σημεία, μέ αναπαράσταση, μέ μιά, συνοπτικά, μυστική αναγωγή, αυγουστίνειου τύπου, μέ εναν «μονισμό του υποκειμένου», κατά μεταγενέστερη έκφραση" ή ώριγενική πνευματικότητα ίσως νά επέτρεπε κάτι τέτοιο, δμως ή διορθωτική ανέλιξη της 'Ορθοδοξίας ώς μεσότη-τας ανάμεσα σέ ακρότητες απέτρεψε κάτι τέτοιο. Ό συγγραφέας ομιλεί, βέβαια, γιά εναν βαθμό νοησιαρχίας στό Βυζάντιο (σ. 112), γιά εναν σπιριτουαλισμό στόν Ώριγένη, καί στόν Ευάγριο, δμως ή 'Ορθόδοξη πνευματικότητα δέν είναι μιά ζήτηση του «πλείον Είναι» αλλά μιας πληρότητας του Είναι «εν τη καρδία» (σ. 118). Ή βούληση δέν είναι εκείνη ενός έλλειμματικου, ώς πρός τήν ουσία του κόσμου, υποκειμένου, αλλά μιά θέληση του αγαθου, εμμενής στήν τάξη του κόσμου. Ό ήσυχασμός δέν είναι θεραπεία ατομική, αλλά κοινωνία, οίκείωση του διαπροσωπικου Είναι, μέσω της μετάνοιας, πού, δπως γνωρίζουν καλά οι πρακτικοί της εξομολόγησης, είναι τό καλύτερο δπλο κατά τών τύψεων καί της ένοχης, παράγωγα αυτά της βούλησης γιά δύναμη. Ή ανάγνωση αυτή του Συμεών γίνεται μέσα από τούς Πατέρες, δπως του Γρηγο-ρίου Νύσσης, αλλά κυρίως μέσω του αγ. Μαξίμου του Όμολογητου καί της αντινατουραλι-στικης οντολογίας του, ξένης πρός κάθε ντετερμινισμό, ανοιχτης στήν ελευθερία του βαπτίσματος καί στόν πόθο της μετανοίας. Πρόκειται γιά μιά «μεταξίωση του πνεύματος» σέ μιά πράξη μετοχης στό άκτιστο Είναι. «Γιά πρώτη φορά μετά τόν 'Αριστοτέλη, ο νους γίνεται αποφασιστικά ενσώματος, οχι δμως τώρα γιά νά πεθάνει με τό σώμα, αλλά γιά ν' αφθαρτισθεί μαζί του» (σ. 153). Πρόκειται γιά μιά ένότητα ψυχοσωματική του Είναι, δπου ή ζωή του σώματος είναι ζωή της ψυχης. Πώς νά μή σκεφθουμε εδώ τήν εμπνευσμένη κριτική του υστερου Βιτγκενστάιν στόν καρτεσιανό δυϊσμό, δπου π.χ. ή λέξη «πονάω» δέν είναι καθόλου ή περιγραφή

Νέα Κοινωνιολογία, τευχος 30, "Ανοιξη 2000, σσ. 142-150
'Αθήνα, 'Ελληνικά Γράμματα, 1999, 340 σ., σειρά: Θρησκειολογία, Νο 21.

Kindly Bookmark this Post using your favorite Bookmarking service:
!-