Πρόκειται για ένα γεγονός χωρίς ιδιαίτερη στρατιωτική και πολιτική σημασία που εξελίχθηκε σε περίοδο, τουλάχιστον τυπικά, ειρήνης, ανάμεσα στην πρώτη και τη δεύτερη φάση του Πελοποννησιακού πολέμου. ‘Ένα «μικροεπεισόδιο» που αφορά τους ανώνυμους κατοίκους ενός μικρού νησιού του Αιγαίου, της Μήλου, και θα μας ήταν πιθανότατα άγνωστο, αν ο Θουκυδίδης δεν το θεωρούσε τόσο σημαντικό, ώστε να του αφιερώσει 26 παραγράφους σ’ ένα κομβικό σημείο του έργου του (Ιστορίαι, 5.84-116). Το 416 π.Χ. οι Αθηναίοι στέλνουν εκστρατευτικό σώμα εναντίον της ουδέτερης ως τότε Μήλου, μιας Δωρικής αποικίας, προκειμένου να επιβάλουν την ένταξη του νησιού στην Αθηναϊκή Συμμαχία. Συναντώντας αντίδραση και πριν εμπλακούν σε ανοιχτές εχθροπραξίες στέλνουν πρέσβεις, οι οποίοι εκθέτουν στους εκπροσώπους των Μηλίων τις επιλογές που ανοίγονται μπροστά τους. Εκείνοι, από την άλλη μεριά, παρά το άνισο της θέσης τους, επιχειρούν να παρουσιάσουν τα δικά τους επιχειρήματα.
Η φραστική αυτή αντιπαράθεση, γνωστή (διάσημη μάλλον) ως «Μηλίων διάλογος», αποτελεί σαφώς μια λογοτεχνική επινόηση και σύνθεση του Θουκυδίδη, όπως άλλωστε είπαμε συμβαίνει και με τις άλλες δημηγορίες που παραθέτει στο έργο του. Ούτε οι Αθηναίοι πρέσβεις, ούτε οι απελπισμένοι εκπρόσωποι των Μηλίων εκφράστηκαν ποτέ μ’ αυτό τον περίτεχνο και καλά ζυγισμένο λόγο. Το κείμενο όμως μεταδίδει αναμφίβολα μια βαθύτερη πραγματικότητα, απόλυτα αληθινή: την αλαζονεία του ισχυρού και την περιφρόνηση των δικαίων του αδύνατου, την αδίστακτη επιβολή της εξουσίας. Και ο Θουκυδίδης γνώριζε καλά ότι αυτή η αλαζονική και αρπακτική στάση υπαγόρευε τις επιλογές της φιλοπόλεμης παράταξης που τότε κυριαρχούσε στην πολιτική σκηνή της Αθήνας. Θεωρεί υποχρέωσή του να την ξετυλίξει μπροστά στον αναγνώστη και να την περι-γράψει με μια ανατριχιαστική ωμότητα.
Δύο δρόμοι ανοίγονται μπροστά στους Μηλίους: συμμόρφωση με τις επιταγές της πανίσχυρης Συμμαχίας ή ολοκληρωτική καταστροφή. Οι Αθηναίοι πρέσβεις δεν νιώθουν καν την ανάγκη να επικαλεσθούν κάποια επιχειρήματα που θα νομιμοποιούσαν την ηγεμονία και τις απαιτήσεις τους. «Όλ’ αυτά είναι περιττά. Γνωρίζετε και γνωρίζουμε πως κρίνουν και βλέπουν οι άνθρωποι τα προβλήματα στις σχέσεις τους: το δίκαιο λαμβάνεται υπόψη, όταν υπάρχει ίση δύναμη για την επιβολή του. Όταν αυτό δεν συμβαίνει, οι δυνατοί κάνουν ό, τι τους επιτρέπει η δύναμή τους, οι αδύνατοι υποχωρούν και αποδέχονται»[8]. Μια κυνική αποτύπωση ενός τυπικού μοντέλου ανθρώπινης συμπεριφοράς, το οποίο σφραγίζει την ιστορία από την εποχή του Πελοποννησιακού πολέμου ως τις μέρες μας.
Οι Μήλιοι επιχειρούν να βάλουν στη συζήτηση τους θεούς: σίγουρα αυτοί τουλάχιστον θα βοηθήσουν τους ευσεβείς κατοίκους του νησιού. Οι Αθηναίοι δεν κλονίζονται. Κι αυτοί, λένε, είναι εξίσου θεοφοβούμενοι και, εξάλλου, αυτός ο πανίσχυρος νόμος κυριαρχεί τόσο στη θεϊκή όσο και στην ανθρώπινη σφαίρα: ο δυνατός επιβάλλει πάντα τη θέλησή του στον αδύνατο. «Κι εσείς οι ίδιοι που μας κατηγορείτε, ότι σας αδικούμε», παρατηρούν απευθυνόμενοι στους Μηλίους, «κι εσείς κι ο καθένας, αν βρισκόσαστε στην ίδια θέση της υπεροχής, θα κάνατε το ίδιο. Δεν εφεύραμε εμείς αυτόν τον νόμο. Έτσι γίνεται πάντα»[9]. Ανάμεσα στις γραμμές ακούγεται καθαρά η φωνή των Σοφιστών της Περίκλειας Αθήνας: «το Δίκαιο βρίσκεται πάντα με την πλευρά του ισχυρού».
Η «Ύβρις» που οδηγεί στην τύφλωση
Οι Μήλιοι δεν συμβιβάζονται. Οι εχθροπραξίες με την προδιαγεγραμμένη κατάληξη αρχίζουν: «Και οι Μήλιοι, επειδή πολιορκούνταν πια πολύ στενά….. , συνθηκολόγησαν με τους Αθηναίους …..Και οι Αθηναίοι σκότωσαν όσους Μηλίους ενήλικους έπιασαν κι έκαναν δούλους τα παιδιά και τις γυναίκες τους. Το νησί το αποίκισαν οι ίδιοι, στέλνοντας αργότερα πεντακόσιους αποίκους»[10] .
Δεν χρειάζονταν περισσότεροι γι’ αυτό το μικρό κομμάτι γης.
Πράγματι, μια «ασήμαντη» στρατιωτική επιχείρηση. Ο ιστορικός έχει επανέλθει τώρα στο γνωστό λιτό και ψυχρό του λόγο. Ο μεγάλος διάλογος, η σπουδή πάνω στην τυπική συμπεριφορά του ισχυρού δίνουν τη θέση τους σ’ αυτή την τόσο λιτή και περιεκτική περιγραφή, πιο δυνατή όμως από οποιαδήποτε εξεζητημένη αφήγηση. Με φόντο την ένταση του διαλόγου που προηγήθηκε οι λίγες λέξεις που αφιερώνονται στην καταστροφή πάλλουν κυριολεκτικά από συσσωρευμένη δύναμη[11]. Σίγουρα ο Θουκυδίδης τις θέλει να ηχούν ακόμη στ’ αυτιά του αναγνώστη, καθώς περνά αμέσως στην επόμενη φάση της διήγησης: «Τον ίδιο χειμώνα, οι Αθηναίοι ήθελαν να εκστρατεύσουν πάλι κατά της Σικελίας …. με την ελπίδα να την υποτάξουν»[12].
Πρόκειται για την υπερφίαλη εκστρατεία (415-413π.Χ.) που θα καταλήξει στον αφανισμό χιλιάδων Αθηναίων οπλιτών και στο μαρτύριο των αιχμαλώτων που ρίχτηκαν στα λατομεία των Συρακοσίων. Σύμφωνα με την επιγραμματική καταληκτική φράση του Θουκυδίδη «ουδέν ότι ουκ απώλετο, και ολίγοι από πολλών επ’ οίκου απενόστησαν» («δεν υπήρχε κάτι που να μη χάθηκε – λίγοι επέστρεψαν στα σπίτια τους»)[13].
Σαν τον ζωγράφο που, προκειμένου να προβάλει τα θέματά του συνδυάζει με συγκεκριμένο τρόπο φιγούρες, επιφάνειες, φωτοσκιάσεις, έτσι και ο Θουκυδίδης μοιάζει σκόπιμα να τοποθετεί διαδοχικά τα δύο θέματα, τις δύο εικόνες του: τη σφαγή της Μήλου και την έναρξη της μοιραίας για την Αθήνα Σικελικής εκστρατείας – από τη μία πλευρά, η αλαζονεία της δύναμης, η «ύβρις», από την άλλη, η «νέμεσις», η αρχή της κάμψης της Αθηναϊκής παντοδυναμίας.
Αρκετοί μελετητές «βλέπουν» την εσωτερική σχέση που φαίνεται να συνδέει τις δύο εικόνες. Ακόμη όμως και αν πρόκειται για μια τυχαία ακολουθία, το γεγονός παραμένει: ο Θουκυδίδης έδωσε ιδιαίτερο βάρος και έκταση στο «επεισόδιο» της Μήλου, γιατί διέκρινε τη βαθύτερη ηθική διάσταση της πράξης, και επίσης: ο Θουκυδίδης «είδε» καθαρά το πρόβλημα της ανθρώπινης φύσης. Και αν στην «Παθολογία του Πολέμου» απαριθμεί με ιατρική ακρίβεια τα συμπτώματα της στρέβλωσης που ο πόλεμος φέρνει στην ανθρώπινη συμπεριφορά, στον «Διάλογο των Μηλίων» το νυστέρι του μπαίνει βαθύτερα και αποκαλύπτει τη στρέβλωση της συνείδησης, τη διαστροφή των ηθικών κριτηρίων.
Στην προσπάθειά τους να πείσουν τον ισχυρό αντίπαλο οι Μήλιοι προσπαθούν να χρησιμοποιήσουν επιχειρήματα παρμένα ουσιαστικά από τις επιταγές του λεγομένου Φυσικού Νόμου – η επίθεση των Αθηναίων δεν έχει καμία ηθική βάση, η σκληρή ηγεμονική πρακτική τους είναι άδικη και επισύρει αντίδραση και τιμωρία. Βρίσκουν απέναντί τους όμως την κυνική περιφρόνηση αυτών των κανόνων και την αλαζονική διακήρυξη πως αυτές οι δεσμεύσεις δεν ισχύουν για τον ισχυρό. Τον Φυσικό Νόμο (ή αλλιώς και Φυσικό Δίκαιο), τις βασικές αρχές δηλαδή που ορίζουν την ορθή και την άδικη συμπεριφορά, τον συναντά κανείς πράγματι στη συλλογική συνείδηση όλων των πολιτισμών και μοιάζει να αποτελεί τη μυστική υπογραφή του Θεού στην ανθρώπινη ψυχή. Σ’ όλη τη διαδρομή όμως της ανθρώπινης ιστορίας συναντά κανείς επίσης και τη συνεχή παραβίαση αυτού του Νόμου. Κι αυτό είναι που ουσιαστικά επισημαίνει ο Θουκυδίδης.
«Δύο είναι τα δεδομένα», σημειώνει ο C.S.Lewis, «που αποτελούν τα θεμέλια κάθε λογικής και διαυγούς συλλογιστικής γύρω από το εαυτό μας και το σύμπαν μέσα στο οποίο ζούμε: το γεγονός ότι οι άνθρωποι γνωρίζουν στο βάθος τις αρχές αυτού του Φυσικού Νόμου και το γεγονός ότι διαρκώς τις παραβαίνουν»[14]. Και ο Εκκλησιαστής, ένας επίσης ρεαλιστής παρατηρητής των ανθρώπινων πραγμάτων, σημειώνει χαρακτηριστικά: «Τότε εγώ εστράφην, και είδον πάσας τας αδικίας τας γινομένας υπό τον ήλιον – και ιδού δάκρυα των αδικουμένων, και δεν υπήρχεν εις αυτούς ο παρηγορών – η δε δύναμις ήτο εν τη χειρί των αδικούντων αυτούς – και δεν υπήρχεν εις αυτούς ο παρηγορών»[15] .
«Τρωάδες» - η ματιά του ποιητή
Είναι γνωστή η αιρετική ματιά του Αθηναίου τραγικού Ευριπίδη (485/84-406) απέναντι στις παραδοσιακές αντιλήψεις των συμπατριωτών του, ιδιαίτερα τις αντιλήψεις τους σχετικά με τους θεούς, όπως και απέναντι στο κατεστημένο θρησκευτικό αλλά και κοινωνικό σύστημα. Είναι γνωστή η ευθεία του αμφισβήτηση όσον αφορά την ανύπαρκτη ηθική των διαφόρων θεοτήτων άρα και την ίδια τους την ύπαρξη. Είναι γνωστή η σπαρακτική δέηση της γριάς βασίλισσας Εκάβης προς ένα Άγνωστο Ον, κυρίαρχο μέσα στο σύμπαν, στο οποίο αναρωτιέται τι όνομα πρέπει να δώσει. Είναι γνωστό το ενδιαφέρον του ποιητή να μελετήσει και να αποδώσει τη γυναικεία προσωπικότητα, γνωστή και η γεμάτη συμπάθεια αντιμετώπιση των δούλων στα έργα του.
Παιδί κι αυτός της Περίκλειας Αθήνας, εκπαιδευμένος κάτω από τη σκιά του Παρθενώνα, μας έχει διασώσει στην τραγωδία του «Ικέτιδες» ένα απόσπασμα που προφανώς αποτελούσε μέρος της δημοκρατικής επιχειρηματολογίας. Βρίσκεται όμως και αυτός μπροστά στην ίδια πολιτική και στρατιωτική πραγματικότητα, όπως και ο Θουκυδίδης: βλέπει την Αθήνα να εξελίσσεται από προστάτιδα της Συμμαχίας σε ανάλγητη ηγεμονική δύναμη, πληροφορείται τη σφαγή στη Μήλο και τις πυρετώδεις προετοιμασίες για τη Σικελική εκστρατεία. Λίγο πριν αυτές ολοκληρωθούν ο Ευριπίδης ανεβάζει μια καινούρια τραγωδία του τις «Τρωάδες» - πρόκειται για ένα από τα αντιπροσωπευτικότερα αντιπολεμικά έργα που γράφτηκαν ποτέ, παρόν στο διεθνές θεατρικό ρεπερτόριο μέχρι και σήμερα. Μέσα από την ποίησή του και τον τρόπο που χειρίζεται τον παλαιό, γνωστό μύθο ο Ευριπίδης εκφράζει μοναδικά την αγωνία για τις επιλογές των συμπατριωτών του. Βέβαια το έργο στάθηκε αιτία να ενταθούν ακόμη περισσότερο οι σχέσεις του με την κοινή γνώμη.
Σ’ αυτό το σημείο θα ήθελα να μεταφέρω αυτούσιο ένα εκπληκτικό κείμενο που αφορά τις «Τρωάδες» και προέρχεται από την κλασσική μονογραφία του Gilbert Murray «Ο Ευριπίδης και η Εποχή του» .[16] Ο περίφημος Άγγλος κλασσικός φιλόλογος που διακρίθηκε στους ακαδημαϊκούς κύκλους κατά το πρώτο μισό του 20ου αιώνα ήταν αυθεντία σε θέματα Αρχαίας Τραγωδίας και μετέφρασε έργα του Ευριπίδη στα Αγγλικά.
Αξίζει να δούμε την ανάλυση που κάνει στον «Πρόλογο» των «Τρωάδων»: «Ο Ευριπίδης πρέπει να στριφογυρνούσε μες στο μυαλό του εκείνο το φθινόπωρο και το χειμώνα το έγκλημα της Μήλου. Την άνοιξη, ενώ ο μεγάλος στόλος ετοιμαζόταν ακόμα για το ταξίδι, παρουσίασε ένα περίεργο δράμα, έργο προφήτη μάλλον παρά ποιητή, που στη αρχαιότητα το θεωρούσαν σαν ένα από τα αριστουργήματά του, μα που άναψε τη φωτιά της παντοτινής διαφωνίας ανάμεσα σ’ αυτόν και τους συμπολίτες του…..Ο τίτλος του ήταν «Τρωάδες» και η υπόθεσή του η μεγαλύτερη νίκη που είχαν κερδίσει, σύμφωνα με την παράδοση, τα ελληνικά όπλα, η κατάληψη δηλ. της Τροίας από τον στρατό του Αγαμέμνονα. Διηγείται όμως την παλιά παράδοση μ’ έναν ιδιαίτερο τρόπο. Μας κάνει να βλέπουμε τη μεγάλη δόξα με έναν αργό, σκεφτικό…. Τρόπο, ώσπου δε βλέπουμε πια δόξα καθόλου, αλλά ντροπή, τύφλωση κι έναν κόσμο τυλιγμένο στο σκοτάδι. Στην αρχή του έργου βλέπουμε θεούς σκεφτικούς πάνω από τα ερείπια της Τροίας, όπως θα μπορούσαν να είναι σκεφτικοί πάνω απ’ αυτό το ερειπωμένο νησί του Αιγαίου που τα τείχη του ήταν σχεδόν τόσο παλιά, όσο και της Τροίας. Απ’ το Αιγαίο ήταν που ο Ποσειδώνας υψώθηκε για να δει την πόλη που αφάνισαν οι Έλληνες και τώρα είναι ερείπια που καπνίζουν. «Τα άλση είναι έρημα και τα ιερά των θεών έγιναν κόκκινα από το αίμα που τρέχει». Τα άταφα πτώματα κείτονται μολύνοντας τον αέρα – κι οι νικητές, όλο νοσταλγία κι ανησυχία, χωρίς να ξέρουν γιατί, γυρίζουν εδώ κι εκεί περιμένοντας τον άνεμο που θα τους πάρει μακριά απ’ τη χώρα αυτή που οι ίδιοι την έκαναν φριχτή. Αυτό είναι το έργο της Αθηνάς, θυγατέρας του Δία!Για μια στιγμή το όνομα ταράζει το ακροατήριο. Η Αθηνά είναι βέβαια προστάτισσα θεά της Αθήνας. Ο Ευριπίδης όμως απλώς ακολουθεί τη γνήσια Ομηρική παράδοση, όπου η Αθηνά ήταν ο μεγάλος εχθρός της Τροίας κι ο αδίσταχτος φίλος των Ελλήνων. Εμφανίζεται στη σκηνή, μόλις αναφέρουν το όνομά της. Όμως έχει αλλάξει. Οι ευνοούμενοί της πήγαν πολύ μακριά. Οι πράξεις τους είναι «Ύβρις», γιατί πρόσβαλαν τους βωμούς των θεών κι ατίμασαν παρθένες σε ιερούς τόπους. Τώρα κι η Αθηνά η ίδια έχει στραφεί εναντίον του λαού της. Ο μεγάλος στόλος τους, γεμάτος έπαρση για τη νίκη του, μα στιγματισμένος για το αμάρτημά του, είναι πια έτοιμος ν’ ανοίξει τα πανιά – η Αθηνά ζητάει απ’ το Δία πατέρα την τιμωρία που κι ο Δίας την αποθέτει στα χέρια της. Η Αθηνά κι ο Ποσειδώνας ορκίζονται συμμαχία – η φουρτούνα θα ξεσπάσει, μόλις σαλπάρει ο στόλος, κι οι πεινασμένοι βράχοι του Αιγαίου θα χορτάσουν από συντρίμμια καραβιών κι ανθρώπους που πεθαίνουν.«Μώρος δε, θνητών όστις εκπορθεί πόλεις,/Ναούς τε, τύμβους θ’ ιερά των κεκμηκότων/Ερημία δους, αυτός ώλεθ’ ύστερον»(Ανόητος είναι όποιος κουρσεύει πόλεις/Και τους τάφους ρημάζει και τα όσια των νικημένων./Ερημιά έφερε - κι αυτός με τη σειρά του αφανίζεται)Κι οι οργισμένοι θεοί χάνονται μες τη νύχτα. Ήταν τάχα ολότελα ήσυχες οι συνειδήσεις εκείνων που λεηλάτησαν τη Μήλο, όταν άκουγαν αυτό τον πρόλογο;»
Η μια μετά την άλλη οι γυναίκες της Τροίας βλέπουν ξαφνικά τη ζωή τους να διαλύεται. Έχασαν τους άντρες τους, τα παιδιά τους, τώρα χάνουν την ελευθερία τους και σέρνονται στα πλοία των νικητών βλέποντας πίσω την αγαπημένη πόλη στις φλόγες. Η βασίλισσα Εκάβη, η Ανδρομάχη, η αγαπημένη γυναίκα του Έκτορα, ο γιος της. ο μικρός Αστυάνακτας, η Πολυξένη, είναι πια κλασσικές μορφές, αιώνια σύμβολα του πόνου και του σπαραγμού των αμάχων, σύμβολα της ατέλειωτης χορείας όσων είδαν και, δυστυχώς, βλέπουν και σήμερα τη ζωή τους να αφανίζεται μέσα στην παραφροσύνη του πολέμου.
------------
Γράφει η Βίκυ Κάλφογλου – Καλοτεράκη, Λέκτωρ Αρχαίας Ιστορίας Α.Π.Θ.
sourse : http://www.nikites.eu/
Αναρτήσεις
0 σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.