Ε' Λειτουργία και Μυθολογία στην Αποκάλυψη - Σάββας Αγουρίδης

Απαρχής περίπου μέχρι τέλους της Απκ., τα εσχατολογικά γεγονότα αρχίζουν με λειτουργία στον ουρανό, κι η λειτουργία στον ουρανό είναι που τα εμπνέει, τα υποστηρίζει και απο τελετουργικά τα εξυμνεί μέχρι τέλους, μέχρι τη συντριβή των αντίθεων δυνάμεων με τον εσχατολογικό πόλεμο. Αμέσως μετά τις επιστολές στις 7 εκκλησίες της Ασίας, μεταφερόμαστε από τον Ιωάννη σε λειτουργία εν ουρανοίς, όπου ο Θεός προσφωνείται ως ο Κύριος και το κέντρο του σύμπαντος, και ο Ιησούς Χριστός προσφωνείται ( acclamatio ) ως ο εσχατολογικός κριτής και ως ο ανακαινιστής του κόσμου. Από τη λειτουργική αυτή ουράνια σύναξη ξεκινούν οι πληγές των 7 σφραγίδων, των 7 σαλπίγγων και, τελικά, των 7 φιαλών' με την τελευταία φιάλη συνδέεται η καταστροφή της πόρνης Βαβυλώνας. Όλα αυτά τα γεγονότα του εσχατολογικού σεναρίου εμφανίζονται ως ουράνιας έμπνευσης και επιδοκιμασίας με παρεμβολές εξ ουρανού και ύμνους. Το αυτό όμως παρατηρείται και στα κεφ. 11-13 που αναφέρονται άμεσα στο διωγμό του δράκοντα ή του θηρίου εναντίον της εκκλησίας  και εδώ η ουράνια λειτουργία παρεμβαίνει ενισχυτικά για την εκκλησία.

Τα παραπάνω οδηγούν στη σκέψη πως ο Ιωάννης παρουσιάζει το εσχατολογικό του σενάριο τελετουργικά' ο θρίαμβος του Θεού επί του σατανά εμφανίζεται υπό τη μορφή μεγαλοπρεπούς ουράνιας λειτουργίας. Τα έκτακτα γεγονότα που λαβαίνουν χώρα εντός του κόσμου και της ιστορίας έχουν, αντίστοιχα, στον ουρανό την τέλεση ουράνιας λειτουργίας με άμεση αναφορά στα εσχατολογικά συμβάντα. Κέντρο της ουράνιας λειτουργίας είναι ο Θεός και ο θρόνος του, το Αρνίο το εσφαγμένο, τα 4 ζώα και οι 24 πρεσβύτεροι με ένα αμέτρητο πλήθος αγγελικών δυνάμεων, εκτελεστών των ποικίλων events του εσχατολογικού σεναρίου επί της γης. Η ουράνια λειτουργία, 0α έλεγε κάποιος, τελειώνει, όταν η νέα Ιερουσαλήμ κατεβαίνει εκ του ουρανού από το Θεόυ για να συνεχισθεί μέσα στην πόλη του Θεού, με τρόπο όμως όχι έκτακτο όπως με την εσχατολογική ουράνια τελετουργία αλλά με τρόπο που δεν απαιτεί την ιδιαίτερη μνεία («... και οι δούλοι αυτού λατρεύουσιν αυτώ, και όψονται το πρόσωπον αυτού» 22,4). Μπορούμε να πούμε πως ο παλαιός κόσμος τιμωρείται και

φθείρεται τελετουργικά, όπως ενισχύεται και η εκκλησία στην πάλη της κατά του θηρίου, και ο κόσμος ανακαινίζεται σε νέα ύπαρξη και ζωή.

Παρότι ο Ιωάννης έχει ποιητικό χάρισμα, δεν μπορούμε να αποδώσουμε σ' αυτό το γεγονός ότι ο Ιωάννης μας παρουσιάζει τα έσχατα σε δυο πλάνα συγχρόνως, ένα επίγειο και ένα ουράνιο. Αν θέλουμε να βρούμε το ιστορικώς γενεσιουργό της ουράνιας λειτουργίας, πρέπει να το αναζητήσουμε μάλλον σε παλαιές Ανατολικές παραδόσεις όπου μεγάλα γεγονότα της γένεσης και των αρχών του κόσμου και του πολιτισμού εορτάζονταν μέσα σε μια σύνδεση τελετουργίας και μυθολογίας. Ούτε αυτό πρέπει να εξηγείται ως προσωπική ιδιότητα και προτίμηση του Ιωάννη' όσο κι αν συμβάλλει η προσωπική του Ιωάννη επιλογή, πιστεύουμε πως πρέπει, σε αυτό το Παράρτημα, τις παραδοσιακές ρίζες αυτής της σύνδεσης λειτουργικού και μυθολογικού να αναζητήσουμε στο μύθο. Κι όταν μιλάμε για μυθολογικό εννοούμε όλες τις σκηνές περί ενθρόνισης ή acclamatio, τα περί του θρόνου του Θεού ζώα, κ.τ.λ., τις 3 επτάδες των δεινών, τον τρόπο καταστροφής της πόρνης Βαβυλώνας, την εικόνα του εσχατολογικού πολέμου, της χιλιετούς βασιλείας, της καθόδου της νέας Ιερουσαλήμ εκ του ουρανού, τους γάμους του Αρνιού, κ.τ.λ.

Οσοι έχουν κάποια γνώση της Π.Δ. ξέρουν το πρόβλημα της προέλευσης της ισραηλητικής προφητείας. Η κριτική σχολή έρευνας πάνω από 100 χρόνια συνέδεε την εμφάνιση της ισραηλιτικής προφητείας με τις όποιες κάποιων Ιερών τόπων των Εβραίων θρησκευτικές καταβολές, κυρίως όμως και εντόνως με τους θρησκευτικούς και πολιτικούς προσανατολισμούς της εθνικής ηγεσίας, του ιερατείου και του λαού. Αυτή η εξέχουσα και πνευματική στροφή της προφητείας δε συνδέθηκε ποτέ, ως προς την προέλευσή της, προς τη θρησκευτική λατρεία του Ισραήλ. Μάλιστα, στο κήρυγμα των προφητών περί κρίσης και καταδίκης κύρια θέση, κατά την κριτική σχολή, κατέχει ο Ναός και οι ιερείς. Ήλθε όμως η πληροφορία των κειμένων Mari πως στα χρόνια του Αβραάμ η Βαβυλώνα είχε προφήτες αγγελιοφόρους του Θεού που επενέβαιναν σε σημαντικά πολιτικά και στρατιωτικά ζητήματα, κι αυτό μέσα από το τελετουργικό. Έτσι άρχισε να υποστηρίζεται και περί των παλαιοδιαθηκικών προφητών πως ανήκαν σε προφητικές συντεχνίες με την έννοια ενός δημόσιου και συντεχνιακού φαινομένου (βλ. σχετικώς μελέτη μας, «Πύρινος Χείμαρρος. Προφητεία-Έκσταση-Γλωσσολαλία», Αθήνα 1992, εκδ. Άρτος Ζωής, σελ. 22 εξ.).

Τα πράγματα όμως προχώρησαν ακόμη παραπέρα, όταν δημοσιεύθηκαν σοβαρές εργασίες που συνέδεαν την εσχατολογία προς το μύθο περί δημιουργίας και προς το θρησκευτικό τελετουργικό. Τέτοιες ήταν οι επιστημονικές εργασίες του Η. Gunkcl (Schöpfung und Chaos in Urzeit und Endzeit, 1895) και του H. Gressmann (Der Ursprung der israelitisch-jüdischen Eschatologie, 1905). Ο πρώτος πρότεινε το ότι ο βαβυλωνιακός μύθος περί δημιουργίας προβάλλεται στο μέλλον: το χάος στο τέλος επιστρέφει και ο Θεός εγκαθιδρύει τον καινό ουρανό και την καινή γη. Στου Gunkcl τα αχνάρια o Gressmann υποστηρίζει ότι κατά την προφητική εποχή υπήρχε λαϊκή εσχατολογία περί την «Ημερα του Κυρίου». Ο λαός περίμενε πως κατ' αυτήν ο Γιαχβέ Οα φανερώσει τη δύναμή του και 0α καταστρέψει τους εχθρούς του Ισραήλ μέσα σε μια παγκόσμια καταστροφή. Η διόρθωση των συγγραφέων προφητών ως προς την «Ημέρα Κυρίου» είναι ότι αυτή δεν αφορούσε απλώς τους εχθρούς αλλά κυρίως τον ίδιο το λαό Ισραήλ και την ηγεσία του (Αμώς, Ησαΐας, κ.ά.).

Αλλ' η παλαιοδιαθηκική σχολή που συνέδεσε πολύ στενά προφητεία και λατρεία είναι εκείνη της Uppsala. Ο S. Mowinckel π.χ. στο βιβλίο του περί της μελέτης των Ψαλμών αλλά και σε ειδική μελέτη (Zum israclitischcn Neujahr und zuz Deutung der Thronbesteigungs psalmen, 1952) αναφέρεται σε προφητικούς Ψαλμούς και σε Ψαλμούς ενθρόνισης του Γιαχβέ (Enthronisationsfest). Και άλλοι όμως επιστήμονες Σουηδοί και μη (I. Engnell, Studies in Divine Kingship in the Ancient Near East, 2nd ed. Oxford, 1967' S. H. Hookc, Myth, Ritual and Kingship, Oxford, 1958) έστρεψαν την προσοχή προς τις τελετουργίες και τη μυθολογία της Ανατολής, ιδιαίτερα προς το Βαβυλωνιακό ετήσιο φεστιβάλ Akitu και προς το αντίστοιχο Χαναανιτι-κό. Στο κέντρο αυτού του τελετουργικού τ^ς πρώτης κάθε έτους τελετουργείται η αναδημιουργία της κτίσης και των βασικών θεσμών της ζωής. Ο έλληνας αναγνώστης μπορεί για να αντιληφθεί περί τίνος πρόκειται να διαβάσει την εργασία του καθηγητή Βασ. Βέλλα, 'Malak Jahve', Εκκλησ. Φάρος, Αλεξάνδρεια, 1931. Το τελετουργικό Akitu συνδεόταν με την κατ' έτος ανανέωση της ζωής, την τελετουργική κατατρόπωση των εχθρών, τη θριαμβική λιτανεία του θριαμβευτή Θεού, την ενθρόνιση, τον ιερό γάμο κ.τ.λ. Υποστηρίχθηκε πως αυτό το πανάρχαιο τελετουργικό αφομοιώθηκε, επίσης, από τις εορτές των Αζύμων, των Εβδομάδων και του Θερισμού καθώς και ότι πολλοί ιδίως Ψαλμοί (π.χ.2' 29' 47' 48' 49' 63' 89' 110) δείχνουν προς μια τέτοια τελετουργική αντίληψη της αναδημιουργίας και μια τέτοια αντίληψη περί 'βασιλείας'. Οι προφήτες προήλθαν, κατά τις απόψεις αυτές, από ισραηλιτικά Ιερά στα οποία είχαν αφομοιωθεί τελετουργικές πράξεις της Ανατολής και της Χαναάν. Δεν έχουμε εμείς εδώ ούτε χρέος ούτε σκοπό να εισέλθουμε βαθύτερα σ' αυτό το θέμα, γιατί υπάρχουν σοβαρά προβλήματα χρονολόγησης. Θα σταθούμε μόνο στον ισχυρισμό του Mowinckel πως κατά τη Μεταιχμαλωσιακή περίοδο η εσχατολογία διαμορφώθηκε αναπαράγοντας τα κύρια χαρακτηριστικά του τελετουργικού της πρώτης του έτους και της συναφούς μυθολογίας: η κυριαρχία του Γιαχβέ, οι φυσικές καταστροφές, η απαλλαγή από τους εχθρούς, η Κρίση, το υπόλειμμα, η νέα διαθήκη, η καινή κτίση. Έτσι, η εσχατολογία, κατά την άποψη αυτή, παρουσιάστηκε όχι εξ επιδράσεως απ' εξω, όποτε παρουσιάσθηκε, αλλά ως προβολή στο μέλλον όλων εκείνων που δραματικά τελούσε η λατρεία στο παρόν. Η παρούσα κατά την τελετουργία εμπειρία της ανανεούμενης κατ' έτος θείας δύναμης μεταμορφώθηκε σιγά-σιγά σε μελλοντική ελπίδα. Ο Ισραήλ από το τελετουργικό βίωμα ταξίδεψε προς την εσχατολογική ελπίδα. Αυτά ο Mowinckel αναπτύσσει σε πολλά έργα του, μερικά από τα οποία έχουν μεταφρασθεί στα αγγλικά. Βλ. π.χ. He that Cometh, αγγλ. μετάφρ. υπό G. W. Anderson, Oxford, 1956. Το θέμα της δημιουργίας προστέθηκε στο ιουδαϊκό τελετουργικό, όπως είχε γίνει και στο Δευτεροησαΐα, για να δοθεί έμφαση στην οικουμενική δύναμη του Γιαχβέ. Και η «Ημέρα Κυρίου» από ημέρα της ενθρόνισης του Γιαχβέ έγινε η μέλλουσα αποφασιστική «ημέρα», όταν ο Γιαχβέ διαπαντός θα βεβαιώσει την κυριότητα της βασιλείας του. Όπως χαρακτηριστικά παρατηρεί ο Η. W. Robinson: «Ενώ ο Grcssmann παράγει την Ημέρα από την εσχατολογία, ο Mowinckel παράγει την εσχατολογία από την Ημέρα» (βλ. G. W. Anderson, Hebrew Religion, στο συλλογικό έργο The Old Testament and modern Studies, εκδ. H.H. Rowley, Oxford Paperbacks, 1961, σελ. 304). Εμάς εδώ δεν ενδιαφέρει η ακρίβεια τούτης ή εκείνης της θεωρίας σχετικώς με την προέλευση ή με την εξέλιξη της παλαιο-διαθηκικής εσχατολογίας. Για μας σημασία έχει ότι κάποτε για κάποιους λόγους ενώθηκε στον Ισραήλ εσχατολογία και λατρεία, και ότι ο μύθος περί της Δημιουργίας προβλήθηκε στο μέλλον ως μύθος περί αναδημιουργίας μέσα από το τελετουργικό. Κι αυτό γιατί τα στοιχεία αυτά βρίσκουμε στην Απκ. του Ιωάννη, στο υπόβαθρο της ουράνιας λειτουργίας.

Στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγουμε από έναν άλλο δρόμο. Η εξάρτηση της Αποκαλυπτικής προς την προφητεία θεωρείται βέβαιη. Η έξαρση όμως του μυθολογικού στοιχείου στην Αποκαλυπτική προκαλεί τις υποθέσεις των ερευνητών. Έτσι έχουμε άλλου είδους προσεγγίσεις όπως αυτή του Ε. W. Nickolson, στο ανωτέρω συλλογικό έργο, σελ. 189-213.

Αν το βιβλίο του Δανιήλ είναι το μοντέλο-αποκαλυπτι-κό έργο, τα πρώτα βήματα του είδους βρίσκονται σε φιλολογικά κείμενα της Εξορίας και της Μεταιχμαλωσιακής περιόδου. Μερικά παραδείγματα: Στον Ιεζεκιήλ π.χ., ενώ τα περί εθνικής παλινόρθωσης συντελούνται στο κεφ. 37 και περιμένουμε να ακολουθήσουν τα περί του Νέου Ναού του Θεού (κεφ. 40-48), στα κεφ. 38-39 παρεμβάλλονται τα μυ-θολογικά-εσχατολογικά περί Γωγ και Μαγώγ που αποτελούν την ενσωμάτωση του κακού. Ο σημιτικός αυτός μυθολογικός από βορρά εχθρός επανεμφανίζεται στο Εσσαϊκό Υπόμνημα εις τον Αββακούμ ως οι Kittim (των χρόνων του Μωυσή, ως οι Ασσύριοι των χρόνων του Ησαΐα, ως οι Γωγ και Μαγώγ του Ιεζεκιήλ), ενώ επρόκειτο περί των Ρωμαίων στην εποχή της ιερής κοινότητας του Qumran. Στην Απκ.,οι Γωγ και Μαγώγ επιχειρούν υπό την ηγεσία του σατανά μια τελευταία επίθεση κατά του Θεού (20, 8).

Εξάλλου, ο Δευτεροησαίας παρουσιάζει την επέλαση του Κυρίου, την πτώση της Βαβυλώνας και την επιστροφή του Ισραήλ στην πατρίδα με χρώματα όχι απλώς ποιητικά αλλά μυθολογικά και μυστηριακά. Ο Θεός διαμορφώνει την ιστορία σύμφωνα με προηγούμενο σχέδιο του, παρότι οι άνθρωποι δεν καταλαβαίνουν τι γίνεται. Σ' αυτή τη βάση στηρίζονται τα περί προορισμού (determinism) των πάντων στην Αποκαλυπτική αργότερα. Και όσα γράφει ο ποιητής αυτός είτε για το κακό τέλος της Βαβυλώνας (κεφ. 47) είτε για το ένδοξο μέλλον της Ιερουσαλήμ (κεφ. 52 και 54) μπορεί άνετα να τα χρησιμοποιήσει πολύ αργότερα ο προφήτης Ιωάννης ως πηγή του για την περιγραφή της εσχατολογικής πτώσης της Βαβυλώνας-Ρώμης, όπως και της νέας Ιερουσαλήμ ως πόλης που κατέρχεται από τον ουρανό. Και να σκεφθεί κανείς πως ο Δευτεροησαίας δεν περίμενε τίποτε περισσότερο από την εθνική αποκατάσταση του Ισραήλ και μια νέα ιεραποστολική μέσα στον κόσμο δραστηριότητα -κάτι που οπωσδήποτε προϋποθέτει τη θεία βούληση και παρέμβαση. Είναι πιθανό πως και ο Δευτεροησαίας χρησιμοποιεί επί του προκειμένου τελετουργική γλώσσα. Ακόμα πιο μυθολογική και τελετουργική γίνεται η γλώσσα σε βραδύτερα ακόμα κείμενα όπως π.χ. στον Τριτοησαΐα -τα κεφ. 56-66 του Ησαΐα, ιδίως τα 60' 6Γ 63, και στη Μικρή Αποκάλυψη του Ησαΐα (κεφ. 24-27). Το τελευταίο αυτό κείμενο είναι αποκαλυπτικώς ξεχωριστού ενδιαφέροντος. Εδώ ο Θεός φθείρει τον κόσμο και την οικουμένη ως κάτι εχθρικό και απομένουν πίσω λίγοι άνθρωποι ως υπόλειμμα. Ο Θεός ενεργεί ως να καταστρέφει ένα παλαιό τέρας (κεφ. 24). Για τα θαυμαστά αυτά έργα του Θεού εναντίον των εχθρών του συνθέτει ύμνους και άσματα ο προφήτης (κεφ. 25 και 26): «Εν τη ημέρα εκείνη επάξει ο Θεός την μάχαιραν την αγίαν και τη μεγάλην και την ισχυράν επί τον δράκοντα όφιν σκολιόν και ανελεί τον δράκοντα», και ακολουθεί θριαμβευτική συναγωγή των υιών του Ισραήλ πανταχόθεν σε μια ανανεωμένη Ιερουσαλήμ (κεφ. 27).

Από τα παραπάνω μπορεί να εξαχθεί ότι προφήτης όπως ο ΔευτεροησαΪας, αν και δεν είχε ο ίδιος του γνωστού τύπου εσχατολογικές βλέψεις, έγινε πηγή εσχατολογικών εξελίξεων εκ του γεγονότος ότι στην προφητική γλώσσα αφομοίωσε στοιχεία του Βαβυλωνιακού τελετουργικού της πρωτοχρονιάς, και έτσι τα άσματα που μεταιχμαλωσιακά συντέθηκαν ήθελαν με τον τρόπο αυτό να πανηγυρίσουν τη νίκη του Γιαχβέ και την επικράτησή του επί πολλών εχθρών. Το θέμα της Δημιουργίας προστέθηκε στο Τελετουργικό, όπως έγινε και με το ΔευτεροησαΪα, για να δοθεί έμφαση στην οικουμενική δύναμη του Γιαχβέ (Ε. W. Anderson, Tradition and Interpretation, Essays..., Clarendon Press, Oxford, 1979, σελ. 246 εξ.).

Οι ξένες επιδράσεις, ιδίως η Ιρανική , στη γένεση της Αποκαλυπτικής, γίνονται σε διαφορετικό βαθμό δεκτές από την πλειονότητα των κριτικών. Στη βιβλιογραφία των τελευταίων δεκαετιών διαφαίνεται η τάση τα προκαλέσαντα την εμφάνιση της Αποκαλυπτικής στοιχεία να παράγονται από παραδόσεις, ιδέες και μυθικά θέματα που ήταν οικεία στον Ισραήλ από πολύ παλαιά και, σε μερικές περιπτώσεις, είχαν κληρονομηθεί από Χαναανιτικές πηγές. Έτσι, το βάρος για την εμφάνιση της Αποκαλυπτικής πέφτει στις ιστορικές περιπέτειες κατά την Εξορία και στα Μεταιχμαλωσιακά χρόνια, στις εσωτερικές συγκρούσεις μεταξύ των θρησκευτικοπολιτικών κομμάτων και στις σχέσεις προς τον Ελληνισμό. Έτσι, η Αποκαλυπτική παρουσιάζεται ως γνήσιο ιουδαϊκό φαινόμενο.

Αυτό που ενδιαφέρει ιδιαίτερα εμάς εδώ είναι πως, όποια κι αν είναι η ιστορία της Αποκαλυπτικής και όποιες οι ξένες επ' αυτής επιδράσεις, είτε παλαιότερες είτε νεότερες, το μυθολογικό και λειτουργικό στοιχείο είναι συμφυές προς αυτή. Με άλλα λόγια, όταν ο προφήτης Ιωάννης αποφάσισε να αναπτύξει το μεγαλοπρεπές και πολύπλοκο εσχατολογικό του σενάριο ως να πρόκειται περί μιας τελικής εσχατολογικής λειτουργίας, όπου ο Θεός κατατροπώνει τους εχθρούς του και εγκαθιστά τη βασιλεία του, ακολουθεί καθιερωμένο μοντέλο, με πολύ πλούσιο υλικό μέσα στη σχετική ιουδαϊκή αποκαλυπτική παράδοση. Γι' αυτό δε φαίνεται πιθανό ότι με το θέμα αυτό έχει την όποια σχέση η σύγχρονη του προφήτη χριστιανική λατρεία.

Σελίδες  579-587 

Πρώτη αποκλειστική δημοσίευση στο Ορθόδοξο Διαδίκτυο

Επιτρέπετα η αναδημοσίευση με σαφή αναφορά  την πηγή προέλευσης 

ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ

Kindly Bookmark this Post using your favorite Bookmarking service:
!-