Τό Ψαλτήρι

Πρόλογος


TΟ Ψαλτήρι είναι η συλλογή  θρησκευτικών ύμνων του αρχαίου Ισραήλ. Ο Χριστός και οι Απόστολοί του το χρησιμοποίησαν στις προσευχές τους, ενώ η Εκκλησία, λόγω του πνευματικού του πλούτου, το δέχτηκε χωρίς καμιά αλλαγή στη λατρεία της. Η σπουδαιότητά του για κάθε πιστό είναι προφανής. Η επιστημονική προσέγγισή του όμως δεν είναι πάντοτε εύκολη. Πριν από είκοσι περίπου χρόνια έγινε από την πλευρά μας μία προσπάθεια αναλυτικής παρουσίασης μέρους του ψαλτηρίου. Ένα υπόμνημα σ’ ολόκληρο το ψαλτήρι θα κατέληγε σ’ ένα ογκώδες και δύσχρηστο έργο. Έτσι περιοριστήκαμε στην επεξεργασία μόνο είκοσι εννέα ψαλμών. Ο χωρισμός τους σε διάφορα λογοτεχνικά είδη μάς βοήθησε, ώστε η επιλογή δύο ή τριών ψαλμών από το κάθε είδος να μας δώσει μια πλήρη εικόνα του συνόλου.

Η εργασία αυτή μπορούσε να δώσει στον καθένα που είχε ενδιαφέρον να προσεγγίσει τους ψαλμούς μια σημαντική βοήθεια. Το υλικό όμως που έμενε χωρίς επεξεργασία ήταν πολύ. Κρίθηκε σκόπιμο λοιπόν να προχω- ρήσουμε στην ανάλυση όλων των ψαλμών σε μια όμως πιο σύντομη μορφή. Ως βάση αυτή τη φορά πήραμε το κείμενο που χρησιμοποιεί η Eκκλησία στη λατρεία της, δηλαδή τη μετάφραση των Ο’. Τα ελληνικά του κειμένου αυτού είναι ιδιαίτερα και οι δυσκολίες που παρουσιάζονται όσον αφορά τη σωστή κατανόησή τους είναι πολλές. Μια μετάφραση από το εβραϊκό πρωτότυπο είναι σχετικά εύκολη, επειδή η βοήθεια που προσφέρει η πληθώρα των υπο- μνημάτων σ’ όλες τις γλώσσες είναι σημαντική. Για τη μετάφραση των Ο’ η βοήθεια περιορίζεται σ’ ελάχιστες προσπάθειες που έγιναν κυρίως προσφάτως. Όλες οι εργασίες που έγιναν μέχρι τώρα για την απόδοση του κειμένου στα νέα ελληνικά δεν είναι μεταφράσεις, αλλά ελεύθερες αποδόσεις. Ο καθένας απέδιδε με δικά του λόγια ό,τι καταλάβαινε από το κείμενο που διάβαζε. Η προσπάθεια που κάνουμε εμείς είναι να αποδώσουμε το κείμενο σε μια μορφή που βρίσκεται όσο γίνεται πιο κοντά στο πρωτότυπο. Εκεί όπου αυτό δεν είναι δυνατό εκ των πραγμάτων, σημειώνεται ως σχόλιο το πραγματικό νόημα του κειμένου. Δεν ισχυριζόμαστε πως αποδίδουμε ως αυθεντία το κείμενο που επεξεργαζόμαστε. Η βοήθεια που μας προσφέ ρουν τα ειδικά λεξικά, καθώς και η ενασχόλησή μας με την Παλαιά Δια- θήκη, μας επιτρέπουν να έχουμε μια προσέγγιση κατά το δυνατό σωστή του κειμένου. Φυσικό βέβαια είναι να υπάρχουν και σημεία όπου είναι δυνατό να δοθεί και άλλη προσέγγιση. Εφόσον αυτό προσφερθεί από ειδικούς θα το χαιρόμασταν ιδιαιτέρως.


Το υπόμνημα αποτελείται από σύντομη παρουσίαση του περιεχομένου του ψαλμού και χρονική τοποθέτησή του. Παρουσιάζονται οι βασικές δια φορές από το εβραϊκό κείμενο (ΜΤ) και ερμηνεύονται βασικές θεολογικές έννοιες. Οι παραπομπές γίνονται στο κείμενο των Ο’. Στο τέλος του βιβλίου υπάρχει Πίνακας ονομάτων και πραγμάτων.
Εκτός από τα ελληνικά υπομνήματα, τα οποία δεν είχαν να μας προ σφέρουν και πολλές λύσεις, λάβαμε υπόψη μας αντιπροσωπευτικά υπο μνήματα από τρεις ευρωπαϊκές γλώσσες, δηλαδή τα γερμανικά, τα γαλλικά και τα αγγλικά. Βέβαια, όλοι αυτοί οι μελετητές έχουν ως βάση τους το μα- σωριτικό κείμενο και όχι τη μετάφραση των Ο’. Εντούτοις η σωστή κατανόηση του εβραϊκού πρωτοτύπου πολλές φορές δίνει λύσεις σε δυσνόητα κυρίως χωρία της μετάφρασης των Ο’. Για την αρτιότερη παρουσίαση της προσπάθειάς μας αυτής χρησιμοποιήθηκαν τα παρακάτω έργα:

Το κείμενο από το οποίο μεταφράσαμε είναι η έκδοση του Rahlfs της Γερμανικής Βιβλικής Εταιρείας. Μόνο εκεί που υπάρχει σημαντική διαφορά από το εκκλησιαστικό κείμενο, αυτή σημειώνεται στα σχόλια. Οι παραθέσεις χωρίων της Παλαιάς Διαθήκης γίνονται από το κείμενο των Ο’.
Για μία ακόμη φορά ευχαριστώ θερμά την Ελένη Σουμάνη, καθώς και τον Ιωάννη Στεφούλη για την πολύτιμη βοήθειά τους.


Θεσσαλονίκη, Ιανουάριος 2010                                     
Δημήτρης Καϊμάκης


ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πρόλογος
Συντομογραφίες .
Εισαγωγή .
Λατρεία και Ιστορία .
Μεταφράζοντας το κείμενο των Ο’ στα νέα ελληνικά..

Βιβλίο Πρώτο (Ψαλμοί 1-40) .
Βιβλίο Δεύτερο (Ψαλμοί 41-71) .
Βιβλίο Τρίτο (Ψαλμοί 72-88) .
Βιβλίο Τέταρτο (Ψαλμοί 89-105)
Βιβλίο Πέμπτο (Ψαλμοί 106-151) .
Βιβλιογραφία
Πίνακας ονομάτων και πραγμάτων

EIΣΑΓΩΓΗ

Ονομασία και αρίθμηση

Ο ΒΙΒΛΙΟ ΤΩΝ ΨΑΛΜΩΝ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ τοποθετημένο στη μετάφραση των Ο’ επικεφαλής του τρίτου μέρους, το οποίο περιλαμβάνει τα διδακτικά βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης. Στην εβραϊκή Βίβλο κατέχει την πρώτη θέση όσον αφορά τη σειρά με την οποία εμφανίζονται τα αγιόγραφα. Η βουλγάτα προτάσσει το βιβλίο του Ιώβ και τοποθετεί σε δεύ- τερη θέση τους ψαλμούς.
Στη συλλογή των διδακτικών βιβλίων η μετάφραση των Ο’ έχει ως επι- κεφαλίδα το γενικό τίτλο ψαλμοί, η εβραϊκή βίβλος στη συλλογή αυτή των ποιητικών κειμένων έχει ως επικεφαλίδα τη λέξη τεχιλίμ, που σημαίνει ύμνοι, ενώ η βουλγάτα χρησιμοποιεί τον όρο liber psalmorum. Ο όρος ψαλ- μοί μνημονεύεται και στην Καινή Διαθήκη, Λκ. 24,44, ενώ σε δύο άλλα σημεία, Λκ 20,42 και Πράξ. 1,20, γίνεται λόγος για τη βίβλο των ψαλμών.

Η αρίθμηση στη μετάφραση των Ο’ και στο μασωριτικό κείμενο δε συμπί- πτει. Οι Ο’ συμπτύσσουν σε έναν τους ψαλμούς 9 και 10 του μασωριτικού, συμπεριλαμβάνουν στον Ψ. 113 τους 114 και 115 του μασωριτικού, ενώ διαι- ρούν τον Ψ. 116 σε 114 και 115, και τον Ψ. 147 σε 146 και 147. Ο παρακάτω πί- νακας δείχνει ευκρινέστερα τη διαφορά που παρατηρείται στην αρίθμηση των Ψ. του μασωριτικού κειμένου σε σχέση μ’ αυτήν της μετάφρασης των Ο’:

Μ.                Ο’                                           Μ.                   Ο’
Ψ. 1-8           = Ψ. 1-8.                              Ψ. 116,10-19     = Ψ. 115.
Ψ. 9-10         = Ψ. 9.                                 Ψ. 117-146        = Ψ. 116-145. Ψ. 11-113     = Ψ. 10-112.                        Ψ. 147,1-11       = Ψ. 146.
Ψ. 114-115   = Ψ. 113.                             Ψ. 147,12-20     = Ψ. 147.
Ψ. 116,1-9    = Ψ. 114.                             Ψ. 148-150        = Ψ. 148-150.


Η μετάφραση των Ο’προσθέτει και έναν 151ο ψαλμό, τον οποίο όμως χαρακτηρίζει «ἔξωθεν τοῦ ἀριθμοῦ». Όσον αφορά τη βουλγάτα, η αρίθμηση των ψαλμών ακολουθεί αυτήν των Ο’1.



Διαίρεση των ψαλμών

Το βιβλίο των ψαλμών χωρίζεται σε πέντε άνισα μέρη2. Δεν αποκλείεται ο χωρισμός αυτός να έχει γίνει με πρότυπο την Πεντάτευχο. Κάθε ένα από αυτά τα μέρη κλείνει με μια δοξολογία3. Το πρώτο μέρος τελειώνει στο Ψ. 40,14, περιλαμβάνει δηλαδή τους Ψ. 1-40, το δεύτερο μέρος τελειώνει με το Ψ. 71,19, δηλαδή περιέχει τους ψαλμούς 41-71, το τρίτο μέρος τελειώνει με το Ψ. 88,52, συνίσταται από τους 72-88, το τέταρτο μέρος τελειώνει με το Ψ. 105,48, δηλαδή αποτελείται από τους Ψ. 89-105. Στο πέμπτο μέρος παρατηρούμε ότι ενώ αρχίζει με τον ψαλμό 106, στον Ψ. 150 δε βρίσκουμε καμιά δο- ξολογία που να βεβαιώνει ότι η ενότητα αυτή τελείωνε πράγματι στο σημείο αυτό4. Δύο πιθανές ερμηνείες είναι ότι είτε υπήρχαν στην αρχική συλλογή και άλλοι ψαλμοί, οι οποίοι εξέπεσαν, είτε το βιβλίο τέλειωνε με τον ψαλμό 134,21, όπου όντως υπάρχει μια κάποια δοξολογική κατάληξη. Εκτός όμως από τη διάκριση των πέντε αυτών μερών, μπορούμε να δια- κρίνουμε στους ψαλμούς και άλλες επιμέρους ενότητες με όμοια χαρακτη- ριστικά, γεγονός που υποδηλώνει την ύπαρξη μικρότερων συλλογών από τις οποίες τελικά έχει συσταθεί το βιβλίο των ψαλμών. Η κυριότερη συλ- λογή είναι αυτή που περιλαμβάνει τους Ψ. 41-82. Όλοι αυτοί έχουν ως ιδι- αίτερο γνώρισμα τη χρησιμοποίηση του όρου Ελοχίμ, για να δηλώσουν το Θεό. Θα μπορούσαμε κατά συνέπεια να ονομάσουμε τη συλλογή αυτή Ελοχιμικό Ψαλτήρα. Αλλά και αυτή η ομάδα ψαλμών εμφανίζει τρεις μικρότερες υποδιαιρέσεις, δηλαδή: 1) τους ψαλμούς που ανήκουν στην ομάδα των ψαλμών των υιών Κορέ (Ψ. 41-48, στους οποίους πρέπει να προστεθούν και οι Ψ. 83-87), 2) τους ψαλμούς του Δαυίδ (Ψ. 50-64. 66-70) και 3) τους ψαλμούς των υιών Ασάφ (οι Ψ. 72-82 καθώς και ο 49ος Ψ. ανήκουν επίσης στην ομάδα αυτή)5.
Μία ακόμη ομάδα από ψαλμούς του Δαυίδ, οι οποίοι δεν έχουν σχέση με τον Ελοχιμικό Ψαλτήρα, εμπεριέχεται στους Ψ. 2-40. Οι πιο πολλοί από αυτούς χρησιμοποιούν το όνομα Γιαχβέ για να δηλώσουν την έννοια Θεός.
Στο τελευταίο μέρος του Ψαλτήρα μπορούμε να παρατηρήσουμε ορισμένες ακόμη ενότητες, οι οποίες φαίνεται πως δε σχηματίστηκαν τυχαία. Έτσι έχουμε: 1η) Ψ. 92-98, όπου πρόκειται για ψαλμούς της βασιλείας του Γιαχβέ. 2η) Ψ. 103-105. 110-116. 134. 145-150, όπου κύριο χαρακτηριστικό απο- τελεί η χρήση της λέξης αλληλούια στην αρχή κάθε ψαλμού. 3η) Ψ. 119-133, οι οποίοι είναι ψαλμοί των αναβαθμών, και τέλος 4η) μία ακόμη ομάδα ψαλ- μών του Δαυίδ: Ψ. 100. 102. 107-109. 137-144.



Οι επιγραφές των ψαλμών

Οι πιο πολλοί ψαλμοί φέρουν επιγραφές, οι οποίες είτε αναφέρονται στο πρόσωπο που συνέθεσε τη συλλογή στην οποία ανήκουν, στο λογοτεχνικό είδος, στον τρόπο εκτέλεσης, στη θέση τους στη λατρεία, είτε ακόμη παρέ- χουν πληροφορίες για το λόγο για τον οποίο γράφτηκε ο ψαλμός. Ειδικό- τερα μπορούμε να παρατηρήσουμε τα εξής για τις διάφορες κατηγορίες:
1η) Υπάρχει ένας αριθμός ψαλμών (102) στους οποίους αναφέρεται εν- δεικτικά το όνομα κάποιου προσώπου (Δαυίδ, των υιών Κορέ, Ασάφ, Μωυσή, Σολομώντα), που κατά πάσα πιθανότητα δεν είναι αυτό που συ- νέταξε τον ψαλμό, αλλά είναι το όνομα του ατόμου που συνέταξε τη συλ- λογή αυτή στην οποία ανήκει ο συγκεκριμένος ψαλμός.
2η) Σε μια άλλη κατηγορία οι επιγραφές αναφέρονται στη μορφή του ψαλμού. Έτσι έχουμε 57 φορές τη λέξη μιζμόρ = ψαλμός, δηλαδή, ποίημα που ψάλλεται με συνοδεία μουσικού οργάνου, 30 φορές τη λέξη σιρ = τραγούδι, 3 φορές τη λέξη μασκίλ = ποίημα, 6 φορές τη λέξη μικτάμ = προσευχή
που απαγγέλλεται με χαμηλή φωνή, 5 φορές τεφιλά = προσευχή, 1 φορά τεχιλά = ύμνος δοξολογίας, 1 φορά σιγκαγιών = θρήνος, και 1 φορά σιρ γεντι- ντότ = τραγούδι αγάπης6.
3η) Υπάρχουν ακόμη ορισμένες ενδείξεις που αναφέρονται στη μουσική εκτέλεση των ψαλμών7. Τέτοιες είναι: α) η εμφάνιση στον Ψ. 8 του όρου λα- μενατσέαχ, που κατά πάσα πιθανότητα σημαίνει «στον αρχιψάλτη», τον οποίο όμως οι Ο’ τον αποδίδουν με το «εἰς τὸ τέλος». β) Αναφορά σε μουσικά όργανα απαραίτητα για την εκτέλεση του ψαλμού, όπως διάφορα έγχορδα ή πνευστά που χρησιμοποιούνται στη λατρεία στο Ναό. γ) Δήλωση του ήχου σύμφωνα με τον οποίο πρέπει να ψαλεί ο ύμνος, π.χ. Ψ. 9, «ὑπὲρ τῶν κρυ- φίων τοῦ υἱοῦ», ή Ψ. 52, «ὑπὲρ μααλέθ»8. δ) Δήλωση του μουσικού τρόπου, δηλαδή, σε ποια οκτάβα πρέπει να ψαλεί ο ύμνος, ή απόδοση με χορωδία, κ.λπ.
4η) Θα πρέπει ακόμα να προσθέσουμε δύο ενδείξεις που βρίσκονται όχι στην αρχή, αλλά στη μέση των ψαλμών και η κατανόησή τους είναι αρκετά προβληματική. Συγκεκριμένα πρόκειται για τη λέξη σελά = παύση, που συ- ναντιέται 71 φορές και οι Ο’ αποδίδουν με το διάψαλμα9, και τη λέξη χιγκα- γιόν = αναστεναγμός10.
5η) Άλλες ενδείξεις δηλώνουν τη χρησιμοποίηση του ψαλμού για συγκεκριμένη μέρα ή λατρευτική εκδήλωση. Π.χ. ο Ψ. 29, «τοῦ ἐγκαινισμοῦ τοῦ οἴκου», οι Ψ. 36 και 69, «εἰς ἀνάμνησιν», ο 90, «εἰς τὴν ἡμέραν τοῦ Σαββάτου», ο 98, «εἰς ἐξομολόγησιν», και οι 119-133, «ᾠδὴ τῶν ἀναβαθμῶν»11.



Συγγραφέας ‒ χρόνος

Οι ψαλμοί δεν είναι δημιούργημα του ανθρώπινου πνεύματος που έχουν συνταχθεί απλώς και μόνο επειδή κάποιο πεφωτισμένο μυαλό της αρχαι ότητας θέλησε να δείξει την ποιητική του δύναμη. Είναι έργα που δεν έχουν απολύτως καμία σχέση με τη δημιουργική παρουσία σημαντικών προσω- πικοτήτων. Δε θα καταλήγαμε πουθενά αν θέλαμε να βγάλουμε ορισμένα συμπεράσματα σχετικά με τη σύνθεσή τους, συγκρίνοντάς τους με την εθνική ποίηση της αρχαιότητας. Η γένεση των ψαλμών ανάγεται στην ίδια τη λατρεία του Ισραήλ. Όσο και αν αυτό φαίνεται παράξενο, ο Ισραήλ πρώτα έψαλε τους ύμνους αυτούς και στη συνέχεια τους κατέγραψε12. Έχουμε λοιπόν να κάνουμε με ένα συλλογικό λειτουργικό έργο και όχι με επιμέρους ποιητικά κομμάτια που στη συνέχεια συγκεντρώθηκαν και εμφανίστηκαν με τη μορφή μιας ποιητικής συλλογής.
Δεν έχουμε πολλές πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο ο Ισραήλ λάτρευε το Θεό του πριν από την αρχή της βασιλείας. Δεν είμαστε σε θέση δηλαδή να γνωρίζουμε αν πριν από την κατασκευή του ναού του Σολο- μώντα ο λαός του Θεού χρησιμοποιούσε ύμνους για τη λατρεία του. Ένα σημείο για το οποίο μπορούμε να είμαστε σίγουροι είναι ότι με το κτίσιμο του ναού και τη δημιουργία ενός πολυπληθούς ιερατείου, τα λατρευτικά δε- δομένα του Ισραήλ άλλαξαν. Η θρησκευτική ζωή του πιστού δεν περιορί- ζεται απλώς στην ευκαιριακή προσφορά κάποιας θυσίας στο Γιαχβέ, αλλά στην ενεργό συμμετοχή του στη λατρεία, η οποία ήδη από την εποχή του Δαυίδ και του Σολομώντα παίρνει τη μορφή λειτουργίας. Το λειτουργικό αυτό κείμενο δεν είναι στατικό και τυπικό, εμπεριέχει χαρακτηριστικά ευ- καμψίας και προσαρμογής στη λατρευτική ζωή όπως αυτή εμφανίζεται στη
διαχρονία της. Οι ύμνοι μεταδίδονται από γενιά σε γενιά και υφίστανται αλλαγές και τροποποιήσεις ανάλογα με τα γεγονότα και τις λατρευτικές ανάγκες κάθε εποχής, αλλά και ανάλογα με την εξέλιξη του όλου θέματος της αποκάλυψης στον Ισραήλ. Με τον τρόπο αυτό τα λειτουργικά αυτά κομ- μάτια τη στιγμή που δέχτηκαν επιδράσεις και από κοινωνικές παραμέτρους του λαού του Ισραήλ, χρωματίστηκαν και κοινωνικά και έπαψαν να θεω- ρούνται ως έργα ενός επώνυμου μεγάλου βασιλιά ή ποιητή, αλλά ως τρόπος έκφρασης της κοινότητας στο σύνολό της13.
Σε μια πολύ μεταγενέστερη εποχή, όταν παρουσιάστηκε η ανάγκη συστηματοποίησης του λατρευτικού αυτού υλικού, το ιερατείο εισήγαγε τις επιγραφές στους ψαλμούς. Αυτές δεν τοποθετήθηκαν τυχαία. Αναφέρονται βέβαια σε πολύ παλιές παραδόσεις που σχετίζονται με τη συγγραφή και σύνθεση ποιητικών κειμένων από σημαντικές προσωπικότητες του Ισραήλ. Έτσι δεν πρέπει να μας ξενίζει το γεγονός ότι 84 από τους ψαλμούς14  φέρονται ως έργο του Δαυίδ. Ο βασιλιάς αυτός του Ισραήλ παρουσιάζεται στα ιστορικά και προφητικά βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης ως μεγάλος μουσικός15, ως οργανωτής της λειτουργίας16 και ως σπουδαίος ποιητής. Είναι γνω- στό ότι του αποδίδονται σημαντικά ποιητικά έργα17. Αλλά και η Καινή Διαθήκη συνεχίζοντας την ιουδαϊκή παράδοση αναφέρεται στο Δαυίδ ως ποιητή μέρους, ή ολόκληρου του βιβλίου των ψαλμών18.
Εκτός από το Δαυίδ, στις επιγραφές των ψαλμών αναφέρονται ακόμη τα ονόματα και άλλων σημαντικών προσωπικοτήτων του αρχαίου Ισραήλ, όπως του Μωυσή και του Σολομώντα19.
Μετά τη βαβυλώνια αιχμαλωσία ως υπεύθυνοι για τη λατρευτική υμνολογία του Ισραήλ φέρονται οι υιοί του Ασάφ20. Το έργο του χρονικογράφου εκτός από το βασιλιά Δαυίδ ονομάζει ακόμη τρεις ομάδες ψαλτών οι οποίοι
ήταν υπεύθυνοι για τη λατρεία. Αυτές είχαν επικεφαλής τους Ασάφ, Χεμάν και Εθάν21. Η πιο παλιά όμως ομάδα ψαλτών που επιτελούσε στο ναό και άλλα καθήκοντα (θυρωροί22, αρτοποιοί23) είναι η ομάδα των γιων του Κορέ24. Πρόγονος αυτής της ομάδας είναι ο ομώνυμος λευίτης της εποχής του Μωυσή, ο οποίος τιμωρήθηκε σκληρά για τη στάση του25, χωρίς όμως να τι- μωρηθούν στη συνέχεια και οι απόγονοί του26.
Με τα δεδομένα που αναφέραμε δεν είναι δυνατό να καθορίσουμε με ακρίβεια το συγγραφέα του κάθε ψαλμού χωριστά. Είναι όμως σχετικά εύ- κολο να τοποθετήσουμε τους ψαλμούς στην εξέλιξη της θρησκευτικής σκέ- ψης του αρχαίου Ισραήλ. Ένας συγκεκριμένος ψαλμός αντικατοπτρίζει βασικές ιδέες του Δευτερονομιστή, άλλος εξαρτάται άμεσα από τον Α’ ή Β’ προφήτη27, ενώ άλλη ομάδα ψαλμών προδίδει μια ορισμένη θεώρηση για τη βασιλεία28. Με τα στοιχεία αυτά προσπαθούν οι ερευνητές να τοποθετή- σουν τους ψαλμούς σε ένα όσο το δυνατό συγκεκριμένο χρονολογικό πλαί- σιο. Το άνοιγμα είναι πραγματικά μεγάλο, ξεκινά από την εποχή του Δαυίδ29  και φτάνει μέχρι την εποχή των Μακκαβαίων30.
Όπως όμως και να έχει το πράγμα, δε θα πρέπει να θεωρούμε τα κείμενα αυτά ως έργα συγκεκριμένων προσώπων, που γράφτηκαν σε μια αρχαϊκή ή μεταγενέστερη εποχή, αλλά ως λειτουργικά κείμενα με μια άφθαρτη αξία, ακριβώς επειδή και η χριστιανική Εκκλησία τα ενσωμάτωσε στη λα-
τρεία της.

Η ποίηση του βιβλίου των ψαλμών

Τα κύρια χαρακτηριστικά στοιχεία της εβραϊκής ποίησης είναι ο παραλλη- λισμός των μερών, καθώς και το τονικό μετρικό σύστημα.
Ονομάζουμε παραλληλισμό την επανάληψη της ίδιας ιδέας ή εικόνας με μορφή ανάλογη ή διαφορετική. Ο παραλληλισμός μπορεί να είναι:

1ο) Συνωνυμικός31, δηλαδή, η ίδια ιδέα ή εικόνα εκφράζεται κάτω από δύο διαφορετικές λεκτικές μορφές. Π.χ. Ψ. 37,2: κύριε, μὴ τῷ θυμῷ σου ἐλέγξῃς με μηδὲ τῇ ὀργῇ σου παιδεύσῃς με.

2ο) Αντιθετικός, όπου το δεύτερο ημιστίχιο παρουσιάζει αντίθετη ιδέα ή ει- κόνα από το πρώτο. Π.χ. Ψ. 36,22: ὅτι οἱ εὐλογοῦντες αὐτὸν κληρονομήσουσι γῆν, οἱ δὲ καταρώμενοι αὐτὸν ἐξολεθρευθήσονται.

3ο) Συνθετικός. Εδώ το δεύτερο μέρος του στίχου επεξηγεί ή συμπληρώνει το πρώτο. Π.χ. Ψ. 97,1: ᾌσατε τῷ κυρίῳ ᾆσμα καινόν, ὅτι θαυμαστὰ ἐποίησεν κύριος.

Το δεύτερο στοιχείο της εβραϊκής ποίησης είναι το τυπικό μετρικό σύστημα32, όπου ο στίχος δεν αποτελείται από ένα σύνολο μακρών και βραχέων συλ- λαβών αντίθετα προς την αρχαία ελληνική ποίηση. Το μόνο που ενδιαφέρει εδώ είναι πόσες φορές μπορεί να υψωθεί η φωνή στο στίχο, χωρίς να γίνει διάκριση ανάμεσα σε βραχέα ή μακρά φωνήεντα, ή να διαπιστωθεί ο αριθ- μός των συλλαβών. Σύμφωνα με αυτά, ο εβραϊκός στίχος μπορεί να είναι δι- πλός, ++’++’, τριπλός, ++’++’++’, ή και τετραπλός, ++’++’++’++’, στίχος33. Αυτή
βέβαια η διάκριση ισχύει όταν έχουμε να κάνουμε με έναν ομαλό στίχο.

Στην αντίθετη περίπτωση πρέπει να υπολογίσουμε την αρίθμηση του στίχου με μεικτό μέτρο, δηλαδή τριπλό και διπλό ή τετραπλό και τριπλό στίχο34.
Η εβραϊκή ποίηση αποτελείται κυρίως από δίστιχα, ενώ σπανιότερα συ ναντάμε και τρίστιχα. Περισσότερα δίστιχα ή τρίστιχα αποτελούν τη στροφή, και ένας μικρός αριθμός στροφών φτάνει για να αποτελέσουν τον ψαλμό35.
Θα πρέπει να αναφερθούμε ακόμη στην ύπαρξη αλφαβητικών ψαλμών. Στην περίπτωση αυτή έχουμε τόσους στίχους, ή ακόμη και στροφές, όσα και τα γράμματα του αλφαβήτου. Κάθε στίχος ή στροφή αρχίζει και με ένα γράμμα του αλφαβήτου, τηρώντας απόλυτη αλφαβητική σειρά36.


Λογοτεχνικά είδη των ψαλμών

Αν ρίξουμε μια ματιά σ’ ορισμένες επιγραφές ψαλμών, διαπιστώνουμε ότι ήδη από την εποχή της σύνθεσής τους οι ψαλμοί εμφανίζονται να είναι κα- ταταγμένοι ανάλογα σε διάφορα λογοτεχνικά είδη37. Όλοι οι ψαλμοί δεν έχουν το χαρακτηριστικό μιζμόρ = ψαλμός, αλλά ορισμένοι χαρακτηρίζο- νται ακόμη και ως τραγούδι, ποίημα, προσευχή, ύμνος δοξολογίας, θρήνος, κ.λπ. Για την καλύτερη προσέγγιση και κατανόηση των ψαλμών, από νω- ρίς έγινε προσπάθεια να ταξινομηθούν, με συστηματικότερο τρόπο, τα διά- φορα λογοτεχνικά είδη. Πρώτος ο Η. Gunkel στην εισαγωγή του στους ψαλμούς παρουσίασε μια αναλυτική εικόνα των διαφόρων λογοτεχνικών ειδών, τα οποία υπάρχουν στο βιβλίο των ψαλμών, αλλά και σ’ ολόκληρη την Παλαιά Διαθήκη38. Αυτή η τοποθέτηση έγινε γενικά αποδεκτή, και με ελάχιστες μόνο τροποποιήσεις ισχύει μέχρι σήμερα, και αποτελεί σημα
ντική προσφορά στην αρτιότερη κατανόηση του περιεχομένου των ψαλμών.

Πρώτη και βασική διάκριση που πρέπει να γίνει είναι αυτή που σχετίζεται με το χαρακτηρισμό του ψαλμού ως ατομικού ή συλλογικού. Ανεξάρ- τητα από τη μορφή και το περιεχόμενο του ψαλμού, μια προσευχή είναι δυνατόν να προέρχεται είτε από ένα μεμονωμένο άτομο είτε από μια ομάδα. Δε θα πρέπει να ξεχνάμε ότι ο τόπος στον οποίο δημιουργείται και εκφρά- ζεται η συλλογική προσευχή είναι η λατρεία. Οι συλλογικοί ψαλμοί τις πιο πολλές φορές είναι λειτουργικοί ψαλμοί, που γεννήθηκαν και χρησιμοποι- ήθηκαν στα διάφορα ιερά του Ισραήλ, κυρίως στο ναό της Ιερουσαλήμ. Αφορμή για τη σύνθεσή τους υπήρξαν διάφορες γιορτές, καθώς και λα- τρευτικές εκδηλώσεις του λαού του Θεού. Αντίθετα, η έκφραση της ατομικής ευσέβειας μπορεί να είναι μια μεμονωμένη πράξη, μια εξαίρεση, που σχε- τίζεται άμεσα με την ιδιωτική πνευματική ζωή του ατόμου. Βέβαια πολλές φορές στους ψαλμούς το «εγώ» έχει συλλογική έννοια, ιδίως όταν ένας βα- σιλιάς ή κάποιος ιερέας απευθύνει προσευχή προς το Γιαχβέ. Προκειμένου να επιτευχθεί μια σωστή κατανόηση των ψαλμών, είναι απαραίτητη η σωστή τοποθέτησή τους στο ευρύτερο περιβάλλον στο οποίο δημιουργήθη- καν και χρησιμοποιήθηκαν39.
Πιο αναλυτικά θα μπορούσαμε να διακρίνουμε τους ψαλμούς στα εξής
λογοτεχνικά είδη:


1. Ύμνοι ή ψαλμοί δοξολογίας

Οι περισσότεροι από τους ψαλμούς που ανήκουν στην κατηγορία των ύμνων40  συντάχθηκαν για λειτουργική χρήση και ψάλλονταν συνήθως με συνοδεία μουσικών οργάνων. Αυτό που χαρακτηρίζει τον ύμνο είναι κυρίως το δοξολογικό του ύφος. Έχει μορφή καθαρά θεοκεντρική, επειδή απευθύ- νεται καθ’ ολοκληρία στο Γιαχβέ ή τη δόξα του. Σ’ αυτήν την κατηγορία των ψαλμών ο άνθρωπος δε ζητά πνευματικά ή υλικά οφέλη από το Θεό, παρά εκφράζει την πλήρη αφοσίωσή του στο μεγαλείο και τη δόξα του41.

Η λογοτεχνική δομή των ύμνων ακολουθεί συνήθως το παρακάτω σχήμα:
1ο, εισαγωγή, που αποτελείται από μια πρόσκληση προς τους πιστούς να δοξάσουν το Θεό. 2ο, το κύριο μέρος του ψαλμού, όπου εκτίθενται οι λόγοι για τους οποίους πρέπει να ευχαριστήσει ο πιστός το Θεό, και 3ο, η κατά- ληξη του ψαλμού που δεν έχει πάντα την ίδια μορφή. Πολύ συχνά έχουμε επανάληψη, μερική ή ολική, της εισαγωγής, ή ακόμη σύντομη ανακεφαλαί- ωση των λόγων για τους οποίους πρέπει να δοξολογήσει ο πιστός το Θεό42. Στην κατηγορία των ύμνων θα μπορούσαμε να κατατάξουμε τους παρα- κάτω ψαλμούς: 8. 18. 28. 32. 99. 102. 103. 110. 112. 113. 116. 134. 135. 144. 150.
Οι ύμνοι μπορούν να ταξινομηθούν σύμφωνα με τα θέματα με τα οποία ασχολούνται ως εξής:
α. Ύμνοι στο Θεό δημιουργό: Ψ. 8. 18. 32. 103. 135. Σ’ αυτούς δοξάζεται ο Γιαχβέ ως δημιουργός και κύριος του σύμπαντος.
β. Ύμνοι του θερισμού: Ψ. 64. 144. Σχετίζονται με τη συγκομιδή των σιτηρών και τις σχετικές λατρευτικές εκδηλώσεις που ακολουθούσαν, ως μια εκδήλωση ευχαριστίας προς το Θεό για την ευλογία που χάρισε στο λαό του.
γ. Ιστορικοί ύμνοι: Ψ. 3. 104. 105. 113. 134. 135. Σ’ αυτούς υμνούνται οι σωτη ριώδεις ενέργειες του Γιαχβέ στην ιστορία, που είχαν ως αποτέλεσμα τη λύτρωση του Ισραήλ από τις δύσκολες καταστάσεις στις οποίες βρέθηκε.



2. Δεήσεις και ευχαριστίες

α. Ατομικές δεήσεις. Κύριο χαρακτηριστικό των ατόμων που χρησιμοποιούν τέτοιους ψαλμούς για να έλθουν σε επαφή με το Θεό τους είναι η θλίψη.
Η δομή αυτών των ψαλμών αποτελείται από τα παρακάτω μέρη:
1ο, εισαγωγή, που απαρτίζεται από επίκληση του ονόματος του Θεού και ακολουθείται από κραυγή με την οποία το άτομο επιδιώκει να τρα βήξει την προσοχή του.
2ο, το κυρίως μέρος, που περιλαμβάνει περισσότερα στοιχεία, χωρίς μια συγκεκριμένη σειρά και περιεχόμενο. Ο πιστός στο σημείο αυτό προσπαθεί κατά κάποιο τρόπο να συγκινήσει το Θεό, εκφράζοντας την ανθρώπινη θλίψη. Υπάρχουν διηγήσεις που αναφέρονται σε κινδύνους θα- νάτου, αρρώστιας, κακίας από την πλευρά των ανθρώπων, ή ακόμη και φυσικών καταστροφών43.
3ο. Ακολουθεί η επίκληση που συνοδεύεται συνήθως από εκφράσεις όπως: «άκουσέ με», «δες», «σήκω πάνω», «απάντησέ μου», «σώσε με», κ.λπ. Οι εκφράσεις αυτές δηλώνουν τις πιο πολλές φορές την κατάσταση εγκατάλειψης στην οποία βρίσκεται το άτομο.
4ο. Η δομή του ψαλμού κλείνει με την έκφραση εμπιστοσύνης του πιστού προς το Θεό για την ταχεία επέμβασή του.
Οι δεήσεις δεν έχουν μία συγκεκριμένη κατάληξη. Πολύ συχνά ακολουθούν ευχές, που σχετίζονται με ευχαριστία προς το Θεό και κατάρα προς τους εχθρούς του πιστού44.
Σ’ αυτή την κατηγορία ψαλμών θα μπορούσαμε να εντάξουμε ενδεικτικά τους ψαλμούς: 5-7. 12. 16. 24. 25. 27. 30. 34. 37. 38. 53-56. 58. 60. 68. 69.70. 85. 87. 101. 108. 119. 129. 139-142.

β. Δέηση του λαού. Και σ’ αυτή την κατηγορία δεήσεων βρίσκουμε τις ίδιες λογοτεχνικές δομές που συναντούμε και στην ατομική δέηση. Το μόνο και βασικό στοιχείο που αλλάζει, είναι η διαφορετική κατάσταση στην οποία ανταποκρίνονται οι ανάγκες όχι μόνο ενός ατόμου, αλλά ολόκλη- ρης της κοινότητας. Οι δεήσεις αυτές του λαού ανάγουν την αρχή τους σε διάφορες προσευχές, νηστείες και πένθιμες τελετές, που τελούνται κατά τη διάρκεια εθνικής δυστυχίας, πένθους ή καταστροφών. Ως επί το πλεί- στον τέτοιου είδους λατρευτικές τελετές γίνονται στο ναό45. Ενδεικτικά, θα μπορούσαμε να κατατάξουμε σ’ αυτή την κατηγορία τους ψαλμούς:
43. 59. 73. 78. 79. 82. 84. 89. 122. 136.

γ. Ατομική ευχαριστία. Η ευσέβεια του κάθε ατόμου αποτελεί κύριο χαρα- κτηριστικό και αυτής της κατηγορίας των ύμνων. Η σχέση αυτή της ομάδας των ψαλμών με τις δεήσεις που εξετάσαμε πιο πάνω είναι έκδηλη. Ο πιστός έρχεται, μετά από μια δύσκολη κατάσταση που πέρασε, να ευχα-
ριστήσει και να δοξολογήσει το Θεό για τη σωτηρία του. Η εισαγωγή αυτού του είδους των ψαλμών μοιάζει με την εισαγωγή των ύμνων. «Θα ψάλλω...», «θα υμνήσω...», «δοξάστε το Θεό...», κ.λπ. Ο πιστός απευθύνεται είτε άμεσα στο Θεό είτε στην κοινότητα την οποία επικαλείται ως μάρτυρα, για τις σωτηριώδεις ενέργειες του Γιαχβέ, που είχαν ως αποτέλεσμα τη σωτηρία του.
Στο κύριο μέρος του ψαλμού ο πιστός αφηγείται τους κινδύνους που διέτρεξε, τους διωγμούς, ομολογεί μερικές φορές τα λάθη και τις αδυνα μίες του μπροστά σ’ όλη την κοινότητα, και βεβαιώνει ότι ο ίδιος ήταν αθώος και άδικα διώχθηκε. Μνημονεύει τις προσευχές του προς το Θεό και τονίζει με ένα δοξολογικό ύφος τη σωτήρια επέμβαση του Γιαχβέ, που είχε ως άμεση συνέπεια τη λύτρωσή του.
Ο ψαλμός τελειώνει συνήθως με μια υπόσχεση για συνεχή δοξολογία του Θεού στο μέλλον, ως έκφραση της πλήρους εμπιστοσύνης στη δύ ναμη του Θεού, ή ακόμη με μια δοξολογία του ονόματος του Θεού46. Σ’ αυτήν την κατηγορία θα μπορούσαμε ενδεικτικά και μόνο να εντάξουμε τους Ψ. 17. 29. 31. 33. 39. 40. 91. 115. 137.
Τις δημόσιες ευχαριστίες δεν τις κατατάσσουμε στην κατηγορία των δεήσεων, αλλά στην κατηγορία των εορταστικών ψαλμών και λειτουρ- γιών, για την οποία θα κάνουμε λόγο στη συνέχεια.



3. Βασιλικοί ψαλμοί

α. Ο θεσμός της βασιλείας στον Ισραήλ
Η ομάδα αυτή των ψαλμών, αν και συνδέεται άμεσα με την ιδιωτική ζωή του βασιλιά, έχει επίσης σχέση και με τη δημόσια λατρεία στο ναό. Παντού, στον κόσμο της αρχαίας Μέσης Ανατολής, όπου υπήρχαν βασι- λιάδες, φρόντιζαν ώστε να τοποθετούν τα πρόσωπά τους κατά το δυνατό κοντά στη θεότητα. Με τον τρόπο αυτόν εξασφάλιζαν μια επί πλέον εξα- σφάλιση του εαυτού τους. Η βασιλεία στον Ισραήλ συνδέεται κυρίως με
το ιερό των Ιεροσολύμων. Εκεί φέρεται πως προσφέρονταν από το βασιλιά Δαυίδ θυσίες στις οποίες έπαιρνε μέρος ολόκληρος ο λαός και πα ράλληλα αναπέμπονταν από τους πιστούς προσευχές για την ευημερία του άρχοντά τους47. Όταν ο βασιλιάς πήγαινε στη μάχη, ο λαός ζητούσε από το Γιαχβέ την άμεση προστασία του, και πίστευε πως ο εκλεκτός του Κυρίου δεν είναι δυνατό παρά να γυρίσει νικητής48. Για τη γιορτή του βα- σιλιά, ο λαός τού ευχόταν μέσα από τους ψαλμούς, που ψάλλονταν στο ναό, ευημερία και νίκη εναντίον όλων των εχθρών49. Αλλά ακόμη και για το γάμο του βασιλιά έχει ο Ισραήλ τον ειδικό ψαλμό του, ένα τραγούδι κα- τάλληλο για τη συγκεκριμένη ευτυχή περίσταση50. Σ’ αυτή την κατηγορία ψαλμών θα μπορούσαμε ν’ αναφέρουμε τους: Ψ. 20. 44. 71.


β. Οι ψαλμοί της βασιλείας του Γιαχβέ
Σ’ αυτούς τους ψαλμούς ο ύμνος και η δόξα απευθύνονται στο Γιαχβέ, ως βασιλιά και κριτή του Ισραήλ και του σύμπαντος51. Τόπος όπου εκ- φράζεται η βεβαιότητα του Ισραήλ ότι ο Θεός του είναι βασιλιάς52, είναι ο ναός στα Ιεροσόλυμα. Εκεί βρίσκεται η κιβωτός, που άλλοτε παρου- σιάζεται ως θρόνος του Θεού και άλλοτε ως υποπόδιό του επειδή ο θρό- νος του Θεού δε βρίσκεται στη γη αλλά στον ουρανό. Η σκηνή αυτή είναι γνωστή από την περιγραφή της κλήσης του προφήτη Ησαΐα. Με το τέλος όμως της μοναρχίας, αρχίζει ο Ισραήλ να δίνει ένα νέο νόημα στην ιδέα που επικρατούσε παλαιότερα για το Γιαχβέ ως βασιλιά του Ισραήλ53. Ο Δευτεροησαΐας είναι κυρίως ο προφήτης που τονίζει την επιστροφή του
βασιλιά Γιαχβέ και πάλι στην Ιερουσαλήμ και την ενθρόνισή του στο θρόνο του στη Σιών. Μια τέτοια όμως τοποθέτηση, ιδίως στο χώρο των ψαλμών, παίρνει ταυτόχρονα και ένα εσχατολογικό περιεχόμενο54. Σ’ αυτή την κατηγορία θεωρούμε ότι ανήκουν οι Ψ. 46. 92. 95-98.


γ. Μεσσιανικοί ψαλμοί
Η κατηγορία αυτών των ψαλμών σχετίζεται με το πρόσωπο του μεσσία, το οποίο με τη σειρά του συνδέεται άμεσα με την παράσταση που έχει ο Ισραήλ για τη βασιλεία. Ήδη με την προφητεία του Νάθαν55  ο Γιαχβέ υποσχέθηκε στο Δαυίδ τη συνέχιση της δυναστείας του. Υποσχέ- θηκε να είναι ο ίδιος πατέρας του μελλοντικού βασιλιά, δηλαδή, του Σο- λομώντα, αλλά και όλων των διαδόχων του. Ο θεσμός της βασιλείας συνδέεται με την υιοθεσία του φορέα αυτής της ιδιότητας από το Θεό56. Η διαδικασία αυτή βεβαιώνεται με το χρίσμα, που ο κάθε βασιλιάς δέχεται κατά την ενθρόνισή του. Η πράξη αυτή καθιστά το διάδοχο στο θρόνο του Δαυίδ μεσσία, δηλαδή χριστό Κυρίου57. Από αυτόν περιμένει ο Ισραήλ τη σωτηρία του, επειδή είναι ο αντιπρόσωπος του Θεού πάνω στη γη. Εν τούτοις οι αποτυχίες, που οφείλονταν στην κακή συμπεριφορά των πε- ρισσότερων από τους διαδόχους του Δαυίδ, απέκλεισε γρήγορα τη δυνα- τότητα της σωτηρίας, την οποία μπορούσε να περιμένει ο Ισραήλ από αυτούς. Μετά μάλιστα τη βαβυλώνια αιχμαλωσία, η ελπίδα για σωτηρία στράφηκε σε μια ιδιαίτερη φυσιογνωμία, ένα νέο βασιλιά του οποίου την έλευση περίμεναν στο άμεσο ή απώτερο μέλλον. Πρόκειται για το Μεσ- σία. Η πίστη αυτή συνεχίστηκε σ’ ολόκληρη τη μεταιχμαλωσιακή εποχή, μάλιστα τον αιώνα πριν από την έλευση του Χριστού, ορισμένοι κύκλοι, επειδή έβλεπαν ότι δεν υπήρχε δυνατότητα εμφάνισης του βασιλιά-σω- τήρα στα χρόνια των Σελευκιδών ή των Ρωμαίων, έλπιζαν στην έλευση κάποιου μεσσία από ιερατική καταγωγή. Η πίστη, πάντως, στην έλευση
ενός βασιλιά-μεσσία αναβίωσε έντονα την εποχή του Χριστού58.


Τα ιδιαίτερα αυτά στοιχεία για τη μελλοντική σωτηρία από το μεσσία τονίζονται ιδιαίτερα στους ψαλμούς 2. 88. 109. 131.


4. Ψαλμοί για τη Σιών

Η σιωνική παράδοση, μια παράδοση που είναι γνωστή ήδη από τους προφήτες του 8ου αι., ήταν αυτή που έδωσε μετά την καταστροφή του 587 την ευκαιρία στους πιστούς Ισραηλίτες να δουν και πάλι την Ιερουσαλήμ ως τον τόπο της παρουσίας του Θεού τους. Είναι βέβαια γνωστό, ότι ο ναός κατα- στράφηκε, όπως και η κιβωτός, η οποία αποτελούσε το θρόνο και την αι- σθητή παρουσία του Γιαχβέ ανάμεσα στο λαό του. Ο λόφος όμως Σιών είναι το όρος Κυρίου59. Ο τόπος που ο ίδιος ο Γιαχβέ διάλεξε ανάμεσα σ’ όλες τις πόλεις του Ιούδα. Ο ψαλμωδός δυσκολεύεται να εκφράσει τις ομορφιές και την αγάπη του για την αγία αυτή πόλη. Προς αυτήν κατευθύνονται όλοι οι πιστοί για να εκφράσoυν την ευχαριστία τους και τη λατρεία τους προς το Γιαχβέ. Η προστασία της είναι εξασφαλισμένη, επειδή ως κατοικία του Θεού παραμένει απόρθητη60. Κοντά στο βωμό του δεύτερου ναού, επιθυ- μούν να βρουν γαλήνη και προστασία όλοι όσοι νοιώθουν καταπιεσμένοι και αδικημένοι.
Οι ψαλμοί 45. 47. 75. 83. 86. 121. 131, αποτελούν την ομάδα των ψαλμών της Σιών.

5. Διδακτικοί ψαλμοί

Αυτό το είδος των ψαλμών, αρκετά διαφορετικό από τις προηγούμενες κατηγορίες, χρησιμοποιήθηκε πιο πολύ στη διδασκαλία και λιγότερο στη λα- τρεία. Πρόκειται για κείμενα με συχνή αναφορά σε αρχαιότερα περιστατικά και αφηγήσεις σχετικά με τη ζωή του Ισραήλ. Οι ψαλμοί αυτοί ακολουθούν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό που συναντούμε στις σχολές γραφέων, την


•  Λεξικά: H. G. Liddell & R. Scott, A Greek-English Lexicon, Oxford 1968. – J.
Lust, E. Eynikel, K. Hauspie, A Greek-English Lexicon of the Septuagint, Deutsche Bibelgesellschaft, τ. I 1992, τ. II 1996.

•  Υπομνήματα: H. J. Kraus, Psalmen, Neukirchen-Vluyn 1972. – Stuttgarter Er- klärungsbibel, Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart 1999. – La Bible de Jéru- salem, Paris 1981. – La Nouvelle Bible Segond, Alliance Biblique Universelle.
– La Sainte Bible, Version établie par les moines de Maredsous, Paris 1983. – Traduction œcuménique de la Bible, Alliance Biblique Universelle, Paris 1977.
– La Bible traduite de l’ hébreu et du grec en français curant, Alliance Biblique Universelle, Paris 1997. – The HarperCollins Study Bible, Society of Biblical Literature, New York 2006.


ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

BK                : Biblischer Kommentar.

BWANT      : Beiträge zur Wissenschaft vom Alten und Neuen Testament.
CBQ             : The Catholic Biblical Quarterly.
CTh              : Cahier Théologiques.

ΔΒΜ            : Δελτίο Βιβλικών Μελετών. HUCA         : Hebrew Union College Annual.
JBL               : Journal of Biblical Literature.
JSS                : Journal of Semitic Studies. MT/M          : εβραϊκό-μασωριτικό κείμενο.
Ο’                 : μετάφραση των εβδομήκοντα. RB                : Revue Biblique.
REL              : Revue Ecclésiastique de Liège. RScR             :  Recherches de Science Religieuse.
SDB              :  Dictionnaire de la Bible, Supplement. ThB               :  Theologische Bücherei.
ThLZ           : Theologische Literaturzeitung. VT                : Vetus Testamentum.
WMANT     : Wissenschaftliche Monographien zum Alten und Neuen Testament.
ZAW            : Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft.




1.  H. J. Kraus, Die Psalmen, BK XV/1 Neukirchen 19785, σ. 8.
2.  Για τη διαίρεση των ψαλμών σε πέντε μέρη κάνει ήδη λόγο ο Αθανάσιος. βλ. σχ. Αθανασίου, εις τους ψαλμούς, PG 27, 56ΑΒ.
3.  P. Auvray, Introduction aux Psaumes, στον τόμο Introduction à la Bible, Édition Nouvelle, II, με τη διεύθυνση του H. Cazelles, Paris 1973, σ. 483.
4.  Στο χωρισμό των ψαλμών στα αντίστοιχα πέντε τμήματα αναφέρεται και ο Γρηγόριος Νύσσης. Βλ. σχ. εις τας επιγραφάς των ψαλμών, έκδ. W. Jaeger, Leiden 1962, τ. 5, σ. 38 εξ.
5.  R. Tournay, Les Psaumes, Paris 1964, σ. 8.
6.  Alliance Biblique Universelle, Le livre des Psaumes, Paris 1978, σ. 6.
7.  Για τη μουσική στη Βίβλο, βλ. Ε. Gerson - Kiwi, Musique, στο. SDB V, στ. 1411-1468.
8.  Π. Σιμωτά, Αι αμετάφραστοι λέξεις εν τῳ κειμένῳ των Ο’, Θεσσαλονίκη 1969, σ. 96. Για τον Γρ. Νύσσης η λέξη αυτή σημαίνει ευφροσύνη και χοροστασία. Βλ. σχ. εις τας επι- γραφάς των ψαλμών, εκδ. W. Jaeger, Leiden 1962, τ. 5, σ. 86.
9.  Για τον Μ. Αθανάσιο διάψαλμα σημαίνει κάποια εναλλαγή ανάμεσα σε μουσικό μέλος ή κάποια τροπή, ή ακόμη ανάμεσα σε μια δυνατή σκέψη και μια λεκτική έκφραση. Βλ. σχ. Αθανασίου εις τους ψαλμούς, PG 27, 69C. Ο Γρηγόριος Νύσσης παραθέτει πρώτα τη γνώμη προγενεστέρων του πατέρων χωρίς να τους ονομάζει, σύμφωνα με την οποία διάψαλμα σημαίνει μεταβολή του νοήματος ή προσώπου ή πράγματος και καταλήγει με την παράθεση αυτού που ο ίδιος θεωρεί ως σωστό, δηλαδή, του διαψάλματος ως δια- λείμματος για να μπορέσει να δεχτεί η διάνοια τη γνώση των νοημάτων. Βλ. σχ. Γρ. Νύσσης, ό.π. σ. 108.
10. Για τις επιγραφές των Ψ., βλ. ακόμη και L. Delekat, “Problem der Psalmenüberschriften”, ZAW 76, 1964, σσ. 280-298.
11. E. Osty, J. Trinquet, La Bible, Le livre des Psaumes, Paris 1965, σ. 14.
12. C. Westermann, Der Psalter, Stuttgart 19692, σ. 15.
13. H.-J. Kraus, Die Psalmen, τ. Ι, σ. 73.
14. 73 κατά το ΜΤ.
15. Α’ Βασ. 16,18-23. 18,10. Αμ. 6,5.
16. Β’ Βασ. 6,5-16. Α’ Παρ. 15, 28. Έσδ. 3,10. Νε. 12,24,36.
17. Β’ Βασ. 1,19-27. 3,33-34. κεφ. 22. 23,1-7.
18. Βλ. σχ. Μθ. 24,43. Πράξ. 1,20. 2,25, 34. 4,25. Ρωμ. 4,6.11,9.
19. Ο Μ. Αθανάσιος πιστεύει ότι συγγραφείς των ψαλμών είναι αυτοί που αναφέρονται στις επιγραφές του κάθε ψαλμού. Τιμητικά μόνο, επειδή πρώτος ο Δαυίδ εισήγαγε στη λατρεία το είδος των ψαλμών, φέρεται και ολόκληρο το ψαλτήρι ως έργο του Δαυίδ. Βλ. σχ. Αθανασίου, εις τους ψαλμούς, PG 27, 57 AD.
20. Έσδ. 2,41. 3,10. Νε 7,44. 11,17,22.
21. Α’ Παρ. 15,16-24. 25,1-6. Β’ Παρ. 5,12. 29, 13-14. 35,15.
22. Α’ Παρ. 9,17-19. 11,19.
23. Α’ Παρ. 9,31.
24. O. Kaiser, Einleitung in das Alte Testament, Gütersloh 19845, σ. 353.
25. Αρ. 16,1-35.
26. Αρ. 26,11.
27. R. Tournay, Les Psaumes, Paris 1964, σ. 20.
28. P. Auvray, Introduction aux Psaumes, Paris 1973, σ. 514.
29. R. Tournay, “Recherches sur la chronologie des Psaumes”, RB 65, 1958, σσ. 321-357 και 66, 1959, σσ. 161-190.
30. M. Treves, The dates of the psalms, history and poetry in ancient Israel, Pisa 1988.
31. Περισσότερα για το συνωνυμικό παραλληλισμό στους ψαλμούς, βλ. στο R. G. Boling, “«synonymous» parallelism in the Psalms”, JSS 5, 1960, σ. 221.
32. Ο M. Dahood προτείνει ένα άλλο μετρικό σύστημα· βλ. σχ. “A new metrical pattern in biblical poetry”, CBQ 29, 1967, σ. 574.
33. E. Beaucamp, “Structure strophique des Psaumes”, RScR 56, 1968, σ. 201.
34. O. Kaiser, Einleitung in das Alte Testament, Gütersloh 19845, σ. 329.
35. Δ. Δόικου, Ο εξάψαλμος και ο ψαλμός Ν’, Θεσσαλονίκη 19752, σ. 14.
36. E. Osty, J. Trinquet, La Bible, Le livre des Psaumes, Paris 1957, σ. 34.
37. Ο A. Descamps κάνει μια ανασκόπηση των εργασιών που αναφέρονται στα λογοτεχνικά είδη του βιβλίου των ψαλμών. Βλ. σχ. “Les genres littéraires du psautier, un état de la ques- tion”, στο συλλογικό τόμο Le Psautier, Ses origines. Ses problèmes littéraires. Son influence. Études présentées aux XIIe Journées Bibliques (29-31 août 1960), Louvain 1962, σσ. 73-88.
38. H. Gunkel, Einleitung in die Psalmen, Göttingen 1933, καθώς και “Die Psalmen”, άρθρο στο συλλογικό τόμο Wege der Forschung τ. CXCII, Darmstadt 1976, σ. 51.
39. P. Auvray, Introduction aux psaumes, Paris 1973, σ. 494.
40. C. Westermann, Das Loben Gottes in den Psalmen, Göttingen 1954.
41. F. Crüsemann, Studien zur Formgeschichte von Hymnus und Danklied in Israel, WMANT 32, Neukirchen 1969, σ. 25.
42. L. Sabourin, Un classement littéraire des psaumes, ανάτυπο από το Sciences Ecclésiastiques 1964, no 1, σσ. 30-31.
43. A. Deissler, Die Psalmen, μέρος 1ο, Düsseldorf 1963, σ. 17.
44. E. Lipinski, “Les Psaumes de supplication individuelle”, REL 33, 1967, σσ. 131-132.
45. O. Kaiser, Einleitung in das Alte Testament, Gütersloh 19845, σ. 336.
46. E. Lipinski, “Les Psaumes d’action de grâces individuelle”, REL 33, 1967, σ. 353.
47. Για το θεσμό της βασιλείας στον αρχαίο Ισραήλ, βλ. M. Noth, Gott, König, Volk im Alten Testament, Gesammelte Studien zum Alten Testament, ThB 6, München 1957, σσ. 188-229. A. Alt, “Das Königtum in den Reichen Israel und Juda”, VT 1, 1951, σσ. 2-22.
48. H. Gunkel, “Die Psalmen”, άρθρο στο συλλογικό τόμο Wege der Forschung τ. CXCII, Darmstadt 1976, σ. 51.
49. Ψ. 20. 71.
50. Ψ. 44.
51. E. Lipinski, La royauté de Yahwé dans la poésie et le culte de l’ Ancien Israël, Brussel 1965.
52. H. Ringgren, “König und Messias”, ZAW 1952, σσ.120-147.
53. Κρ. 8,23. Α’ Βασ. 12,12.
54. Για την έννοια της εσχατολογίας στην Παλαιά Διαθήκη, βλ. Δ. Καϊμάκη, Η Ημέρα Κυ- ρίου, Θεσσαλονίκη 1989.
55. Β’ Βασ. κεφ. 7.
56. Βλ. G. von Rad, “Das judäische Königsritual”, ThLZ 1947, σ. 214.
57. S. Amsler, David, Roi et Messie, CTh 49, Neuchâtel 1963, σ. 71.
58. La Bible de Jérusalem, Paris 1973, σ. 1076.
59. Δ. Καϊμάκη, Σιών και Ιερουσαλήμ στον Δευτεροησαΐα, Θεσσαλονίκη 1984, σ. 49.
60. R. J. Clifford, The cosmic mountain in Canaan and the Old Testament, Harvard Semitic Monographs 4, 1972, σ. 131.


 Θεσσαλονίκη, Ιανουάριος 2010                                     
Δημήτρης Καϊμάκης

Kindly Bookmark this Post using your favorite Bookmarking service:
!-